نگاه جهان به فقر روزبهروز عمیقتر میشود
مطالعات فقر و نابرابری در جهان وارد فاز تازهیی شدهاند. تعاریف و راهکارهای گذشته دیگر راهگشا نیست و با وجود درآمدهای نفتی و کمکهای بینالمللی؛ پدیده فقر همچنان به عنوان یکی از معضلات اصلی کشورهای درحال توسعه باقی مانده است.
درآمد حاصل از منابع طبیعی به مثابه پول بادآورده تلقی میشود و چه بسا که موجب عدم توسعهیافتگی شود. اما چه باید کرد؟ بررسی نظریات مدرن فقر شاید بتواند فارغ از تمام مطالعات و روشهای گذشته مسیر تازهیی را برای عبور از این پدیده پیش روی قرار دهد. انجمن اسلامی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران نیز به همین منظور میزبان نشستی بود تا با بررسی نظریات مدرن فقر با محوریت نوبل اقتصادی 2015، بتواند نقشی در روند گذار آکادمیک بر مساله فقر داشته و چالشی فکری برای دانشجویان ایجاد کند که تاحدودی هم در ایجاد این چالش موفق بودند. آنجا که دانشجویان با ابهاماتی از جنس دیگر به دنبال پاسخ این سوال قدیمی بودند که فقر چگونه از اقتصاد کشورها رخت میبندد؟
محمد وصال، عضو هیات علمی دانشگاه شریف و جعفر خیرخواهان، اقتصاددان و مترجم کتاب اقتصاد فقیر نیز در این نشست به دنبال پاسخ به همین ابهامات بودند. جعفرخیرخواهان در پاسخ به سوال پیرامون فقر جدید در کشور گفت: فقر یا کسری به معنی فاصله درآمد از مخارج به کار میرود اما در معانی جدید، فقر در تمامی حوزههای کشور بیداد میکند و در زمینههایی نظیر فقر مدیریتی، حکمرانی و غیره بهشدت گسترده شده است.
به نظر میرسد که نگاه جامعه جهانی به موضوع فقر روز به روز بیشتر میشود و اختصاص نوبل اقتصاد 2015 به پژوهشی در حوزه فقر و رفاه نیز موید این موضوع است. نوآوریهای دیتون در سه حوزه تخمین تقاضای افراد برای مصرف کالاهای مختلف، تحلیل اقتصاد خرد، ارتباط مصرف و درآمد و اندازهگیری و تحلیل فقر و رفاه این جایزه را برای او به ارمغان آورد.
اما آیا نظریات جهانی در این باب از جنس نظریات دیتون میتواند در عمل راهکاری برای مبارزه نوین با پدیده فقر داخلی را به همراه داشته باشد؛ به ویژه در کشوری مانند ایران. این محور سوالی بود که نظر محمد وصال را در مورد آن جویا شدیم. این عضو هیات علمی دانشگاه شریف در پاسخ به این سوال اینگونه گفت که طرز فکر دیتون یعنی توجه به مکانیسمها به جای طرحها اگر اجرا شود، میتواند بسیار مفید واقع شود. یعنی اگر به مکانیسمها توجه کنیم، عمیق باشیم، اندازهگیریها بادقت باشد و از محدودیتهای پیش رو آگاه باشیم و آنها را بهبود ببخشیم میتوان به حل مسائل کمک کرد اما از آرای دیتون نمیتوان نسخه مستقیمی برای کشور پیچید.
عملکرد یکسان منابع طبیعی و کمکهای بینالمللی بادآورده
در بخش دیگری از این برنامه محمد وصال، استاد اقتصاد دانشگاه شریف به بررسی آرای دیتون، نوبلیست اقتصاد 2015 پرداخت و گفت: نوآوریهای دیتون در سه حوزه تخمین تقاضای افراد برای مصرف کالاهای مختلف، تحلیل اقتصاد خرد، ارتباط مصرف و درآمد و اندازهگیری و تحلیل فقر و رفاه این جایزه را برای او به ارمغان آورد. اعطای جایزه نوبل به دیتون در واقع مهر تاییدی است بر این نکته که تحلیلهای اقتصاد خرد و روشهای کمی بررسی تحولات رفاه در پاسخ به مساله توسعه از اهمیت بالایی برخوردارند درحالی که در گذشته حل مسائل خرد از نگاه کلان دیده میشد.
توسعه فرآیندی است که از افراد و نظامهای حاکم بین آنها شروع میشود و ظهور آن در مشاهدات کلان بین کشوری است؛ بنابراین لازم است تا فهم دقیقی از دلایل عدم توسعهیافتگی در سطح خرد حاصل شود. او اضافه کرد: دیتون یکی از افرادی بوده است که صرفا مقایسه دو سیاست را چندان راهگشا نمیداند و توصیه اکید میکند که تحلیلگران اقتصاد توسعه (و دیگر حوزهها) حتما در پی شناسایی زنجیره علل و مکانیسمهای شکلدهی یک پدیده باشند. اینکه به چه دلایلی یک سیاست موفق بوده است شاید اهمیتی به مراتب بیشتر از این داشته باشد که آیا اصولا آن سیاست موفق بوده است یا خیر. وی تاکید کرد که آماده نبودن کشورهای درحال توسعه برای فرایند توسعه و ناکارایی سیستمها و نهادهای کشورهای فقیر باعث هدررفت منابع نفتی و بینالمللی میشود و ادامه داد: کمکهای بینالمللی در بسیاری از مواقع صرف رهایی از فقر نمیشوند و بعضا در برخی کشورها مثل مصر صرف خرید تسهیلات نظامی شده است. البته این کمکها بیشتر با اهداف سیاسی و در بسیاری از موارد بدون نیت خیرخواهانه صورت میگیرد. این پولها بصورت بادآورده به کشورهای جهان سومی میرسند و بعضا باعث خدشهدار شدن مسیر توسعه میشود، این درآمدها را میتوان به درآمدهای نفتی تشبیه کرد و تا زمانی که زیرساختهای توسعه فراهم نباشد و دولتهای فقیر درگیر ضعف، فساد، تخصیص نامناسب بودجه و سایر موارد باشند این درآمدها مساله فقر را حل نخواهند کرد. طبق گفته وصال، بنابرتحقیقات دیتون کمک به کشورهای فقیر میتواند وضعیت آنها را بدتر هم بکند. بطور مثال بررسی میشود که چه مقدار پول لازم است که یک کشور از فقر خارج شود. در سال 2008، 800 میلیون فقیر وجود داشته که درآمد 28 سنت زیر یک دلار داشتهاند و اگر به هر یک از آنها 28 سنت داده شود به درآمد روزانه یک دلار خواهند رسید و از فقر مطلق خارج میشوند. دیتون محاسبه کرده است که هر امریکایی اگر روزی 30 سنت پرداخت فقرا از فقر خارج میشوند. اگر تنها کمکهایی که دولتها انجام میدهند را به تعداد فقرا تقسیم کنیم به هر فقیر 37 سنت میرسد. اما چرا این فقر از روزگار محو نمیشود؟ دیتون چند گزاره را مطرح میکند. کشوری که نهادهای آماده و سیستمهای کارا ندارد هرقدر پول تزریق کند فایدهیی ندارد.
نهادهای مردمی در فقرزدایی جلوتر از نهادهای دولتی هستند
این استاد دانشگاه با اشاره به وجه تمایز فعالیتهای مردمی و دولتی در حل مساله فقر گفت: معمولا در نهادهای خیریه افراد دلسوزانهتر از نهادهای دولتی عمل میکنند. انگیزه نهادهای مردمی همواره بالاتر بوده است. تجربه نشان داده وقتی که نهاد مردمی یک حرفه را به فقرا آموزش میدهد موجب ارتقای سطح تولید و عرضه در بخش مورد نظر بوده است اما این کمک توسط دولت موجب اضافه عرضه خواهد بود که کاهش قیمت را به دنبال خواهد داشت و نتیجه مورد نظر حاصل نمیشود دقیقا مثل عرضه هندوانه در تابستانی که گذشت. در بخش انتهایی نشست جعفر خیرخواهان، استاد دانشگاه فردوسی به تشریح نظریات مدرن فقر پرداخت و ادامه داد: امروزه مفاهیم جدیدی وارد دایره واژگان فقر شدهاند. بیسوادی، کمتوانی و غیره همه حاصل تعاریف جدید فقر در توسعه هستند. در گذشته مشکل اصلی کشورهای درحال توسعه کمبود دادههای آماری بود اما امروزه ازدیاد داده هست ولی مشکل تفسیر این حجم داده وجود دارد. آنگس دیتون در یک اظهارنظر معروف میگوید: «میراثی که دوست دارم برای آیندگان بگذارم دقت در اندازهگیری است.» این مساله برای ایران نیز بسیار حایز اهمیت است و باید برای مصرف داخلی بومیسازی شود.