الکساندر بتز/ رئیس مرکز مطالعات پناه‌جویان دانشگاه آکسفورد

وقتی که در اجلاس پاریس سران کشورهای جهان درباره تغییرات اقلیمی صحبت می‌کردند، فراموش شد درباره «آوارگی‌های زیست محیطی» بحث شود. وقتی که دمای هوای کره زمین افزایش پیدا می‌کند و سطح دریاها بالا می‌آید یا الگوی استفاده از زمین تغییر می‌کند، پیامدهای بسیار مهمی برای تحرکات بشر در داخل و بیرون از مرزها به بار خواهد آمد.

با این حال، رسانه‌هایی که اجلاس تغییرات اقلیمی پاریس را پوشش می‌دادند و کسانی که در آن شرکت کرده بودند، به‌ندرت درباره این مسئله حرف زدند. اگر این مسئله به فراموشی سپرده شود، شاید خروجی‌های اجلاس پاریس را برای بسیاری از مردم جهان بی‌معنی جلوه دهد. فراموشی پناه‌جویان در حالی صورت گرفته که در سال میلادی گذشته برگزاری اجلاس پاریس، موضوع مهاجران و پناه‌جویان جنبه‌ای سیاسی در سطح جهان پیدا کرده بود.

این بی‌توجهی سیاسی جزئی از یک روند کلی بخش‌بخش‌شده در نگاه به مسائل جهانی است. امسال کلی سر و صدا برای مسئله مهاجران در رسانه‌ها و نهادهای سیاسی درست شده بود و تابستان بسیار پرجنجالی را شاهد بودیم اما وقتی که نوبت به بررسی دقیق دلایل این مهاجرت رسید، کسی چیزی دراین‌باره نگفت.

در عوض، به نظر می‌رسید که تغییرات اقلیمی به یک مد روز تبدیل شده است. این مسئله وقتی بیشتر مشهود می‌شود که ببینیم در اجلاس پاریس به اندازه کافی درباره مهاجران بحث نشد. وقتی توجه خود را این‌طور شدید به جای دیگری معطوف می‌کنیم، ارتباط تحلیلی خود را به خطر می‌اندازیم و به خود باعث می‌شویم که به راه‌حل معنی‌دار نرسیم.

البته این روشن است که به اصطلاح بحران مهاجرت اروپا به طور قطع بر اثر تغییرات اقلیمی درست نشده است. اما اگر به صورت جهانی به این ماجرا نگاه کنیم، می‌بینیم که تغییرات اقلیمی یکی از دلایل کلیدی مهاجرت بوده است. این بحران تا حدی نتیجه برخی اعداد است؛ از دوران جنگ جهانی دوم تاکنون، جهان دارای تعداد آواره بیشتری است. این مسئله تا حدودی به دلیل تمایلات سیاسی رخ داده است؛ پناهندگی سیاسی بیش از دیگر انواع مهاجرت و پناه‌جویی مورد تاکید حکومت‌ها بوده و همچنین مراکز تحقیقاتی وابسته به دولت‌ها نیز بر این نوع از پناه‌جویی بیش از دیگر انواع تاکید داشته‌اند.

در سال 1951 دولت‌های عضو سازمان ملل متحد کنوانسیون پناهندگی را امضا کردند که در آن، بر حمایت از افرادی که به دلایل سیاسی و محدودیت‌های دیگر از کشور خود فرار می‌کنند تاکید شده است. این مسئله یکی از مشکلات بزرگ قرن بیستم بود که کنوانسیون تلاش کرده بود آن را پوشش دهد و راه حلی برای آن پیدا کند اما اکنون با اینکه چنین مسئله‌ای همچنان وجود دارد، فاصله بین خواست‌ها و روندهای موجود بیشتر شده است.

تغییرات اقلیمی یکی از دلایل بسیار بزرگی است که باعث شده است روند مهاجرت و پناه‌جویی در قرن حاضر تغییر شکل دهد و چارچوب‌های آن جابه‌جا شود. برای مثال، غرق شدن جزیره‌ها، بیابان‌زایی و سیل می‌تواند برای اینکه مردم خانه‌های خود را ترک کنند کافی باشد. با این حال، رابطه بین تغییرات زیست‌محیطی و آوارگی بسیار پیچیده و چندعلتی است و به وسیله دیگر مولفه‌ها نیز شکل می‌گیرد که یکی از مهم‌ترین آنها دولت است.

ماجرای طوفان کاترینا نشان داد در کشوری که دارای اقتدار حاکمیتی بالاست، بلایای طبیعی باعث نمی‌شود که مردم خانه‌های خود را رها و به خارج از مرزهای ملی مهاجرت کنند. اما در کشورهایی با حکومت ضعیف‌تر و ظرفیت‌های کمتر در مواجه شدن با بحران‌ها، تحرک جمعیتی بین مرزها بیشتر ممکن است رخ دهد. در مورد مردم هائیتی که شاهد زلزله سال 2010 بودند و نیز مردم سومالی و کنیا که شاهد خشکسالی و قحطی در شاخ آفریقا در سال 2011 بودند، این مسئله بیشتر صادق است.

تاکنون دو اتفاق نادر برای پوشش دادن این اتفاقات، در این زمینه در نهادهای بین‌المللی مشاهده شده است. در دسامبر سال 2010 که مذاکرات اولیه نمایندگان سازمان ملل متحد برای تغییرات اقلیمی در سطح جهان انجام می‌شد، اولین بار در حوزه حقوق بین‌الملل رابطه بین تغییرات اقلیمی و مهاجرت تشخیص داده شد. با این حال، این چارچوب نتوانست مشکل مردمی را که بر اثر تغییرات اقلیمی ناچار شده‌اند مهاجرت کنند، عنوان کند. دومین بار، در نوامبر سال 2015 نمایندگان 110 کشور جهان با عنوان «ابتکار عمل نانسن» دور هم جمع شدند تا از بُعدی بین‌المللی در قبال این مسئله واکنش نشان دهند.

اما در پاریس این اقدامات بین‌المللی پیشرفت خیلی کمی داشتند و این مسئله به یک اولویت برای حکومت‌ها تبدیل نشد. پیش‌نویس توافق پاریس پیشنهاد کرده بود که تسهیلات همکاری برای آوارگان ناشی از تغییرات اقلیمی در نظر گرفته شود. اما این پیشنهاد در مذاکرات آب رفت و تنها به یک عبارت مبهم درباره تلاش برای «اقدامات یکپارچه به منظور جلوگیری، به کمترین حد رساندن و اعلام آوارگی در ارتباط با تاثیرات نامطلوب تغییرات اقلیمی» تبدیل شد.

منبع: گاردین