در یادداشتی بررسی شد؛
کنترل ریسک نوسانات نرخ ارز، تجربیات ایران و نقش بورس‌های اوراق بهادار در عرصه جهانی
نرخ برابری ارز به عنوان متغیری بااهمیت در اقتصاد ملی همواره مورد توجه بوده و نوسان آن یکی از منابع مهم ریسک به ویژه در فعالیت‌های بین‌المللی اقتصادی محسوب می‌شود.
مدیریت تحقیق و توسعه بورس اوراق بهادار تهران، رضا کیانی - احسان عسکری فیروزجایی
نرخ برابری ارز به عنوان متغیری بااهمیت در اقتصاد ملی همواره مورد توجه بوده و نوسان آن یکی از منابع مهم ریسک به ویژه در فعالیت‌های بین‌المللی اقتصادی محسوب می‌شود. ریسک نوسان نرخ ارز تأثیرات در خورملاحظه‌ای بر کسب‌وکار بنگاه‌های تجاری و سرمایه‌گذاران خارجی دارد. افزایش معاملات تجاری بین‌المللی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی، استفاده از مشتقات ارز را اجتناب‌ناپذیر کرده است. از سوی دیگر، در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاران برای متنوع‌ساختن پرتفوی، توجه خود را به سوی ارزهای خارجی معطوف کرده‌اند. هم‌چنین با جهانی‌شدن[1] پرتفوی‌های اوراق‌بهادار، ریسک نرخ ارز به عنوان یکی از ریسک‌های بااهمیت مورد توجه قرار گرفته است. ابزار کنترل ریسک نوسانات نرخ ارز همواره مورد توجه کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه قرار دارد. انواع مشتقات ارز، مهمترین و متداول‌ترین ابزارهای کنترل ریسک نوسان نرخ ارز به حساب می‌آید.
بازار ارز ایران نیز در سالیان گذشته شاهد نوسانات زیادی بوده که با توجه به شکل سنتی مبادلات ارزی و عدم استفاده از ابزارهای مشتق ارز، بنگاه‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاران را در معرض ریسک نوسان نرخ ارز بدون وجود ابزارهای پوششی قرار داده است. این در حالی است که بر اساس آمارهای رسمی تجارت خارجی بخش قابل توجهی از اقتصاد ایران را به خود اختصاص داده و فعالیت در چنین اقتصادی نیازمند بهره‌برداری از انواع ابزارهای پوشش نوسانات ریسک نرخ ارز است. در شرایط کنونی انتظار می‌رود با حذف تحریم‌های اقتصادی در آینده‌ای نزدیک، اقتصاد ایران شاهد رشد درخور ملاحظه‌ای از انواع تراکنش‌های بین‌المللی باشد. بدین سان با ورود اقتصاد ایران در شرایط پساتحریم و آغاز وارد شدن سرمایه‌‌های خارجی به سوی کسب‌وکارها و پروژه‌های اقتصادی و هم‌چنین افزایش میزان سرمایه‌گذاری‌های خارجی در اوراق بهادار پذیرفته‌شده در بورس، نیاز به راه‌اندازی بازار متشکل و رسمی برای پوشش ریسک نرخ ارز کاملاً احساس می‌شود.
مروری بر اقدامات اقتصادی سالیان گذشته نشان می‌دهد تاکنون نیز تلاش‌هایی از سوی بانک مرکزی ایران برای پوشش ریسک نوسان نرخ ارز انجام شده است. از مهمترین اقدامات انجام شده برای پوشش ریسک نوسان نرخ ارز می‌توان به سه مورد زیر اشاره کرد:
در اولین تجربه، بانک توسعه صادرات بر اساس مصوبه دولت در سال 1387 موظف شد به هنگام اعطای تسهیلات ارزی به متقاضیان، در قالب یک قرارداد جعاله، بیمه‌نامه‌ای صادر کند که بر مبنای آن، در سررسید بازپرداخت تسهیلات توسط صادرکننده، در صورتی که نوسان نرخ ارز بیشتر از دامنه‌ی مورد توافق باشد، بانک مابه‌التفاوت را تقبل کند. هم‌چنین بانک توسعه صادرات، سازوکار ابزارهای پوشش ریسک نوسان نرخ ارز شامل پیمان آتی ارز، قرارداد اختیار معامله ارز و قرارداد معاوضه ارز را طراحی کرده که هیچ‌کدام از این طرح‌ها با توجه به موانع و ریسک‌های موجود تاکنون به مرحله اجرا در نیامده است.
تجربه دوم اجرای آزمایشی طرح بیمه‌نامه‌ی ارزی بود که از خرداد سال 1389 برای واحدهای صنعتی و تولیدی که در معرض ریسک نوسان نرخ ارز قرار داشته‌اند، آغاز شد. این در حالی است که به دلیل نوسانات شدید قیمت ارز و چند نرخی شدن آن در مبادلات تجاری، شرکت‌های بیمه از این طرح استقبال چندانی نکردند و این طرح با شکست مواجه شد.
علاوه‌براین، آیین‌نامه اجرایی معاملات آتی ارز- ریال در خرداد ماه 1389 به‌منظور پوشش ریسک نوسان نرخ ارز فعالان اقتصادی، از سوی بانک مرکزی به بانک‌ها ابلاغ شد. بر اساس این آیین‌نامه، پیمان آتی ارز، قراردادی است که به موجب آن طرفین متعهد می‌شوند مقدار معینی ارز یا ریال را در مقابل مقدار معینی ریال یا ارز در سررسید با یکدیگر مبادله کنند. نرخ آتی ارز بر اساس توافق بانک و مشتری برای مبادله ارز و ریال در سررسید تعیین می‌شود. متأسفانه این طرح نیز به دلایل گوناگون با توفیق چشمگیری همراه نبوده است.
نتایج حاصل از اقدامات یادشده نشان می‌دهد که سازوکارهای اجراشده به دلیل عدم تطابق با استانداردهای جهانی یا دیگر مشکلات اجرایی قادر به پوشش ریسک نوسان نرخ ارز تمامی فعالان و سرمایه‌گذاران نبوده و به همین دلیل مورد استقبال قرار نگرفته اند. بررسی تجربیات جهانی نشان می‌دهد ابزارهای مالی کنترل ریسک نوسانات ارز در بازاراهای خارج از بورس (عمدتاً بین بانکی) شامل پیمان‌های آتی و سوآپ و در بورس‌های اوراق بهادار شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله‌ی ارز می‌شوند. این ابزارهای مالی سال‌های متمادی است که در ابعاد قابل ملاحظه‌ای مورد استفاده فعالان اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه قرار می‌گیرند.
بررسی‌ها بسیاری از کشورهای پیشرو و توسعه‌یافته نشان می‌دهد که اکثر آن‌ها از معاملات ابزار مشتق ارز در بورس‌های اوراق بهادار خود بهره می‌برند. برای بررسی معاملات ابزار مشتق ارز در بورس‌های خارجی، مشخصات 20 بورسی که از معاملات قراردادهای مشتق ارز برخوردارند در جدول زیر به نمایش درآمده است.
جدول زیر به دو بخش تقسیم شده که بخش اول شامل بورس‌های فعال در اوراق بهادار و بخش دوم شامل بورس‌های تخصصی ابزار مشتقه می‌باشد که در همه‌ی آن ابزارهای مشتق ارز معامله می‌شود. همان‌طور که ملاحظه می‌شود بورس‌هایی که معاملات ابزارهای مشتقه ارز در آن‌ها انجام می‌شود، یا بورس‌های اوراق بهادار یا بورس‌های تخصصی قراردادهای مشتقه هستند.
