حاشیه‌های بازار جهانی یک فلز پرحاشیه
بازیافت نیکل سکه‌ها را نقره داغ می‌کند
زمانی که در سال ۲۰۱۳م، قیمت نیکل در بازارهای جهانی به پایین‌ترین قیمت خود از سال ۲۰۰۹م رسید، سرمایه‌گذاران و فعالان این حوزه نگران شدند. آنها مردد بودند که آیا با این وضعیت می‌توانند آینده روشنی برای کسب‌وکارهای خود تصور کنند یا باید به‌تدریج از حوزه تولید این فلز خارج شوند؟
مازاد عرضه بازار و کاهش قیمت‌ها در این برهه به دلیل گشایش معادن جدید و افزایش تولید معادن در حال بهره‌برداری بود. در این مدت، همچنین افزایش سریع تولید فرونیکل در چین با شروع به کار شرکت «نیکل پیگ آیرون» موجب کاهش شدیدتر قیمت‌های بازار شد. این شرکت شروع به تولید فرونیکل کم کیفیت‌تر کرده و آن را به‌عنوان جایگزینی برای نیکل خالص روانه بازار کرد و قیمت‌ها را در چند سال به کمترین سطح رساند.
افزایش تولید شرکت «نیکل پیگ آیرون» در سال ۲۰۰۶م با اوج گرفتن قیمت جهانی نیکل همزمان شد. این شرکت اکنون ۳۰درصد از نیکل مصرفی چین را تامین می‌کند. این رشد قابل توجه را می‌توان به‌دلیل سیاست چین در توجه به فلزات رنگین و از جمله نیکل دانست. در ادامه این تصمیمات دولت چین شروع به پرداخت یارانه به تولید کننده نیکل خود در مغولستان کرد که باعث شد محصول آنها با قیمت بسیار کمتری در مقایسه با محصولات رقبا تولید شود.
بازگشت تعادل به بازار
با این حال سال ۲۰۱۳م خبر از بازگشت تعادل به بازار جهانی نیکل داشت. هر چند خبرها نشان از ادامه یافتن مازاد عرضه در بازار بود، این موضوع نیز پیش‌بینی شد که کاهش تولید برخی از معادن و بسته شدن برخی دیگر از آنها منجر به بازگشت تعادل به بازار خواهد شد و در حقیقت رشد این بازار از سال ۲۰۱۴م آغاز شود. این پیش‌بینی‌ها در عمل محقق شد و از سال ۲۰۱۴م به بعد شاهد افزایش تدریجی قیمت این محصول معدنی بوده‌ایم.
در این بین، اقدام دولت اندونزی هم به بازگشت توازن به بازار کمک کرد. براساس مقررات جدید این کشور که از سال ۲۰۱۴م اعمال شد، صادرات محصولات معدنی خام به‌طور کامل ممنوع شد. اندونزی بزرگترین تولید کننده نیکل جهان است و این تصمیم اثر زیادی بر بازار جهانی گذاشت و با کاهش عرضه، وضعیت قیمتی را بهبود بخشید. در این مدت، تقاضا برای فولاد ضد زنگ در چین به دلیل رونق صنایع ساختمانی به شدت افزایش پیدا کرد.
هم اکنون، چین یکی از بزرگترین تولید کنندگان فولاد ضدزنگ در جهان است و حدود نیمی از سهم بازار را در اختیار دارد. با توجه به آنکه نیکل یکی از مهم‌ترین اجزای فولاد ضد زنگ است، چین نیازمند افزایش واردات برای تامین نیازهایش بوده و چنین موضوعی تقاضای جهانی را افزایش می‌دهد. این روند تا سال ۲۰۱۸م که به گفته کارشناسان سال اوج مصرف فولاد چین است، ادامه خواهد یافت. پس از آن هم تقاضای بسیاری از کشورهای درحال توسعه مانند سایر کشورهای «بریکس» باعث تداوم تقاضا برای این فلز ارزشمند خواهد شد و قیمت‌های جهانی را افزایش می‌دهد.
این وضعیت با وجود افزایش تولید جهانی نیکل حفظ خواهد شد. در حال حاضر، علاوه بر افزایش تولید نیکل در چین و مغولستان، پروژه‌های بزرگ زیادی در جهان در حال توسعه هستند که منجر به افزایش تولید نیکل خواهند شد. به‌عنوان مثال در مجمع‌الجزایر «نیو کالدونیا» که حدود ۲۵درصد از ذخایر نیکل جهان را در خود دارد، صنعت نیکل در حال دگرگونی است. چند سال پیش، دولت فرانسه ممنوعیت سرمایه گذاری‌های خارجی برای تولید نیکل این منطقه را برداشت.
این اقدام راه را برای سرمایه گذاری‌ها و ساخت کارخانه‌های تولیدی نیکل هموار کرد. در حال حاضر، فعالیت‌های بسیاری در آسیا بر تولید نیکل تمرکز کرده‌اند و اشاره به تمامی آنها در یک مقاله امکانپذیر نیست. با این حال، ایران به دلیل محدودیت ذخایر نیکل، تولید قابل توجهی در این زمینه ندارد و همواره متکی به واردات آن بوده است.
آینده سکه‌های نیکلی
سکه از زمان تمدن‌های اولیه تا کنون برای تسهیل مبادلات، اعلام استقلال دولت‌ها و تثبیت وضعیت اقتصادی کشورها ضرب می‌شده است. در ابتدا سکه‌ها از جنس طلا و نقره ساخته می‌شد. سکه‌های مسی، برنجی و نیکلی هم به تدریج رواج پیدا کردند. دلیل این تحول، افزایش اعتبار دولت‌ها بود و دیگر نیازی نبود که ارزش فلزها به اندازه مبلغ ضرب شده روی آن باشد. در این بین، سکه‌های نیکلی در سطح جهان بسیار رواج یافت.
اما افزایش قیمت‌ها در چند دهه گذشته، مشکلات بسیاری برای دولت‌ها به وجود آورد؛ مشکلی که جوامع پیشین با آن مواجه نبودند. نیکل قرن ۲۱ را با روند صعودی شروع کرد و در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷م به بالاترین قیمت خود رسید. این وضعیت سبب شد که ارزش فلز مورد استفاده در سکه‌ها از مبلغ درج شده روی آنها فراتر رود و افراد بسیاری را به فکر بهره‌جویی از این شرایط بیندازد. سودجویان این سکه‌ها را در کشورهای مختلف جمع‌آوری می‌کردند و با ذوب و فروش آنها به سودهای غیرمنصفانه بالایی دست پیدا می‌کردند.
از نخستین کشورهایی که برای مقابله با این وضعیت اقدام کرد، ایالات متحده امریکا بود. دولت این کشور مجبور شد که قانون ممنوعیت ذوب سکه‌های نیکلی و همچنین صادرات آنها را برای ذوب تدوین کند. با این حال، افزایش قیمت نیکل و ذوب روزافزون آنها به‌وسیله افراد سودجو، هزینه‌های ضرب سکه را به شدت بالا برد. با وجود تمام این سختگیری‌ها، میزان ذوب سکه‌های نیکلی بسیار افزایش یافت. با بررسی داده‌های «مرکز زمین‌شناسی امریکا» این وضعیت به وضوح مشاهده می‌شود.
به‌عنوان مثال در سال ۱۹۹۵م حدود ۳۵درصد از نیکل مصرفی این کشور از بازیافت و ذوب دوباره این فلز تامین می‌شد. این نسبت تا سال ۲۰۰۸م به بیش از ۵۰درصد رسید و در حال حاضر هم، با وجود کاهش قیمت نیکل و نظارت‌های قانونی شدید هنوز در سطح ۴۱ درصد است. این شرایط در کشورهای دیگر، از جمله ایران هم وجود داشته است.
داغ سکه‌های نیکلی
یکی از منابع آگاه در بانک مرکزی کشور که نخواست نامش فاش شود، گفت: افزایش قیمت جهانی نیکل، بازار ذوب و فروش غیرقانونی سکه‌های نیکلی را در ایران هم داغ کرد. به گفته او، حدود ۵ تا ۶ سال پیش، افراد قانون شکن دستگیر شدند و پس از آن تغییر در سیاست‌های ضرب سکه اعمال شد. سکه‌های با ارزش کمتر با سکه‌های ارزشمن دتر (هزار ریالی، ۲ هزار ریالی و ۵ هزار ریالی) جایگزین شدند و آلیاژهای آنها هم به نحوی تغییر کردند که نیکل کمتری در آنها استفاده شود. هم‌اکنون بر فعالیت چنین گروه‌هایی توجه بیشتری می‌شود.
آب را باید از سرچشمه پاک کرد
با اینکه این منبع آگاه از ارائه اطلاعات بیشتر خودداری کرد، واضح است که اقدامات بانک مرکزی برای مقابله با سود جویان کافی نبوده است. نمی‌توان همچنان اقدام به ضرب سکه‌های نیکلی کرد و انتظار داشت تنها برخورد قهری با قانون‌شکنان، محیط مالی کشور را پاک نگه دارد. درست است که رویکرد ضرب سکه‌های ۵۰ ریالی و ۱۰۰ ریالی از سال ۸۳ تغییر کرد و از سال ۸۶ کاملا متوقف شد، اما هنوز هم سکه‌های ۲ هزار ریالی و ۵ هزار ریالی با درصدی از نیکل ضرب و ارائه می‌شوند.
چرا باید این روند ادامه پیدا کند؟ چرا باید فرصت سود جویی از اموال ملی را در اختیار عده‌ای قرار داد؟ بنابر اطلاعاتی که مدیر کل وقت سازمان تولید اسکناس و مسکوک در سال ۸۹ به رسانه‌ها داده بود، این ۲ سکه با آلیاژ مس، روی و نیکل راهی بازار شدند. علاوه بر این موضوع، این سکه‌ها قرار بود در تعداد محدود و تنها به مناسبت پنجاهمین سالگرد تاسیس بانک مرکزی به بازار عرضه شود. اما ضرب آنها ادامه یافت. از طرفی وزن سکه ۵ هزار ریالی حتی از سکه‌های ۵۰ و ۱۰۰ ریالی قدیمی هم بیشتر است با آنکه آلیاژ استفاده شده در این سکه‌ها تغییر کرده، هنوز هم به دلیل داشتن نیکل بسیار ارزشمند بوده و خطر استفاده از آن بسیار بالاست.
به نظر می‌رسد که این رویکرد باید به سرعت متوقف شود. در غیراین صورت در سال‌های آینده با افزایش قیمت نیکل، ارزش آلیاژ استفاده شده در این ۲ سکه هم از ارزش درج شده روی آن فراتر خواهد رفت. در این صورت باید انتظار فاجعه‌ای دوباره داشت؛ فاجعه‌ای که پیش از این برای سکه‌های ۵۰ ریالی و ۱۰۰ ریالی قدیمی افتاده بود. درحال حاضر، مجموعه دارها سکه‌های ۵۰ ریالی قدیمی را (که از آلیاژ مس و نیکل ساخته شده بودند)، تا یک هزار برابر ارزش درج شده روی آن، یعنی ۵۰ هزار ریال خریداری می‌کنند.
مصرف نیکل محدود شود
مدیر روابط بین الملل انجمن سنگ ایران از نیاز به محدود کردن مصرف نیکل خبر داد. به گفته کیوان جعفری طهرانی با توجه به آنکه ایران وارد کننده نیکل است و در سال‌های آینده قیمت این فلز افزایش پیدا می‌کند، نیاز است که میزان مصرف داخلی آن کاهش پیدا کند. با این حال، مصرف آن را در آلیاژهای فولاد ضد زنگ و صنایع آلیاژسازی نمی‌توان کاهش داد و تمام تمرکز را باید صرف آلیاژهای ضرب سکه کرد. استفاده از نیکل در سکه‌ها صرفه اقتصادی ندارد و باید آن را با آلیاژهای دیگر جایگزین کرد.
وی اضافه کرد: حتی در پایین ترین قیمت‌های نیکل (قیمت کنونی نیکل در بازار تنها حدود ۴۰درصد از قیمت آن در سال ۲۰۰۶ است)، باز هم ارزش آن چند برابر فلزهایی مانند مس و آلومینیوم است. به گفته او درحال حاضر، کشورهای دیگر به‌تدریج استفاده از نیکل را در ضرب سکه به کلی کنار می‌گذارند.
به‌عنوان مثال، اتحادیه اروپا برای ضرب سکه‌های ۱۰، ۲۰ و ۵۰ سنتی یورو از «طلای نوردیک» استفاده می‌کند؛ آلیاژی که حاوی ۸۹درصد مس، ۵ درصد آلومینیوم، ۵ درصد روی و یک درصد قلع است. این آلیاژ علاوه بر آنکه قیمت بسیار کمتری نسبت به نیکل دارد، گفته می‌شود که بدون آلرژی بوده، خاصیت ضد میکروبی دارد و در مقابل لکه دار شدن مقاومت می‌کند.