زغال‌سنگ، بیش از ۲ هزار سال است که به زندگی انسان گرما داده و اهمیت آن بر هیچکس پوشیده نیست. برخی حتی وقوع انقلاب صنعتی و پیشرفت‌های اقتصادی و صنعتی پس از آن را مدیون زغال‌سنگ می‌دانند؛ ادعایی که البته چندان هم نابجا نیست و می‌توان در بیشتر ادبیات قرن نوزدهم و بیستم اروپا، نشانه‌هایی از زغال‌سنگ و اثرگذاری آن بر فرهنگ مردم را پیدا کرد. با این حال، به دلایلی مانند، آلودگی‌های زیست‌محیطی، شرایط ناایمن معادن و فشارهای سیاسی سال به سال از تولید و مصرف این ماده معدنی کاسته شده است.

به گزارش استیل پدیا این روند از سال ۱۹۹۰م و با تصمیم مشترک کشورهای جهان بر کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و متوقف کردن روند گرمایش زمین، سرعت بیشتری گرفت و هنوز هم ادامه دارد.

 
کشورهای اروپایی از نخستین کسانی بودند که در پی کاهش مصرف زغال‌سنگ برآمدند و به این منظور هم اتحادیه اروپا، قوانین زیست‌محیطی سختگیرانه‌ای وضع کرد که استخراج این ماده معدنی سیاه را در قاره سبز محدود کرد. با کاهش تولید و مصرف زغال‌سنگ در اروپا، استخراج آن در دیگر نقاط جهان همچنان ادامه یافت. اکنون آسمان اروپا، آبی‌تر شده بود و تولیدکنندگانی مانند کشورهای افریقایی به تامین و صادرات زغال‌سنگ مورد نیاز اروپا ادامه می‌دادند.

با این حال، به تدریج روند کاهش مصرف زغال‌سنگ در این کشورها هم آغاز شد. هر چند ممکن است زمان بیشتری برای جایگزینی آن با سوخت‌های دیگر نیاز باشد. چند هفته پیش بود که مجموعه بانک‌های بین‌المللی «سیتی گروپ» به بررسی بازار زغال‌سنگ پرداخته بود. براساس گزارش این بانک، علاوه بر دولت‌ها سرمایه‌گذاران هم دیگر رغبتی به شرکت‌های زغال‌سنگ نشان نمی‌دهند. ارزش سهام آن‌دسته از شرکت‌های زغال‌سنگ که زیرنظر گروه بانکی ـ مالی «سیتی گروپ» فعالیت می‌کنند، از ۵۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲م به ۱۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵م رسیده است؛ روندی که این بانک پیش‌بینی می‌کند در آینده هم ادامه یابد.

در گزارش دیگری هم که این هفته منتشر شد، پایگاه تحقیقاتی-تحلیلی «مارکت‌واچ» به بررسی وضعیت زغال‌سنگ امریکا پرداخته است. این پایگاه تحلیل کرده که امریکا هم به دنبال اروپا در حال کاهش مصرف زغال‌سنگ خود است و ارزش مالی این صنعت در امریکا از ۴۷/۱ میلیارد دلار کنونی به ۳۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲م خواهد رسید.

 
مزیت ایران در استفاده از زغال‌سنگ

 
با این حال، روند موجود در ایران اندکی متفاوت است. یکی از کارشناسان زغال‌سنگ ایران، آینده زغال‌سنگ حرارتی را منوط به توسعه انرژی‌های جایگزین برای زغال‌سنگ دانست. یکی از مهم‌ترین کاربردهای زغال‌سنگ در تولید برق است که سهم مصرف آن درحال کاهش است.

به گفته بهرام فرزاد، در حالی که زغال سنگ در گذشته تا ۶۰ درصد از سوخت تولید برق جهان را تامین می‌کرد، اکنون سهم آن به ۳۰ تا ۳۵ درصد کاهش یافته است. ضمن اینکه در هر صورت، نمی‌توان مصرف برق را کم کرد و هر سال شاهد افزایش تقاضا برای آن خواهیم بود. تنها راهی که می‌توان مصرف زغال‌سنگ حرارتی را کاهش داد، تولید برق با استفاده از سوخت‌های دیگر است. در صورتی هم که علم و فناوری بتواند راهی برای کنترل آلایندگی زغال‌سنگ پیدا کند، مصرف این ماده معدنی رو به افزایش خواهد گذاشت. با این حال، تاکنون چنین اتفاقی روی نداده و نمی‌توان چندان به آن دل بست. به همین دلیل است که همچنان جهان به دنبال محدود کردن مصرف زغال‌سنگ حرارتی است؛ هر چند مصرف زغال‌سنگ کک‌شو افت زیادی نداشته است.

 
با این حال، فرزاد معتقد است که صنعت زغال‌سنگ در ایران و جهان ۲ مسیر کاملا متفاوت را طی می‌کنند. در جهان مصرف زغال‌سنگ، به‌ویژه زغال‌سنگ حرارتی در حال کاهش است و سوخت‌ها و روش‌های دیگر تولید برق به تدریج جایگزین آن می‌شوند. با این حال، روند کاهشی مصرف زغال‌سنگ کک‌شو در جهان بسیار کندتر است و کشورهای مختلفی مانند روسیه و اوکراین هنوز هم از این سوخت ارزان‌قیمت برای تامین خوراک کوره‌های بلند فولادسازی خود استفاده می‌کنند.

این وضعیت در ایران هم باید وجود داشته باشد. ایران برای فعالیت کارخانه‌های فولادسازی کوره‌بلند خود به کک نیاز دارد و برای تامین آن راهی به جز افزایش تولید زغال‌سنگ کک شو وجود ندارد. در غیراین صورت، هزینه تمام شده فولاد تولید شده ایران بسیار بالاتر خواهد بود. البته این موضوع درباره دیگر کشورها مصداق بیشتری دارد و ایران به دلیل دسترسی به گاز ارزان تا حدی از ضربه‌های این هزینه‌های مازاد در امان است. با این حال، هنوز هم فولاد تولیدی کشورهایی مانند اوکراین که با کک تولید شده‌اند، ارزان‌تر از فولاد تولید شده با گاز ایران است.

 
وی افزود: در صورتی که ایران بخواهد با نرخ‌های بین‌المللی برق و انرژی، فولاد تولید کند، مزیت رقابتی خود را در جهان از دست می‌دهد و باید به سمت تولید بیشتر فولاد در کوره‌های بلند و از طریق کک حرکت کند. درحال‌حاضر، تولید داخلی زغال‌سنگ تنها حدود یک‌میلیون تن است و بیشتر مصرف داخلی از طریق واردات تامین می‌شود. با این حال، با توجه به ذخایر قابل توجه زغال‌سنگ ایران، باید با تمرکز بر این سوخت، میزان تولید داخلی آن را افزایش داد.

خوشبختانه یکی از مزایایی که زغال‌سنگ کک‌شو دارد،‌ آلودگی‌های کمتر آن است و به‌ویژه در زمان استخراج، منجر به انتشار گاز متان نمی‌شود. این موضوع در ذخایر زغال‌سنگ طبس که بسیار مرغوب هم هستند، مصداق بیشتری دارد و می‌توان با خیال آسوده به توسعه این صنعت و استفاده از بهره‌های آن اقدام کرد. از طرفی، هزینه‌های استخراج این ۲ نوع زغال‌سنگ تقریبا برابر است اما قیمت زغال کک‌شو بسیار بیشتر است. به همین دلیل تولید زغال‌سنگ حرارتی حتی صرفه اقتصادی هم ندارد.

استیل پدیا | مرجع خبر و تحلیل صنعت فولاد ایران و جهان