ظرفیت های بازار سرمایه در تامین مالی جمعی
جذابیت تأمین مالی جمعی در این است که همزمان یک اقدام اجتماعی و یک سرمایه‌گذاری اقتصادی است. بدین ترتیب مجموعه‌ای از سرمایههای خرد تبدیل به پشتوانه‌ای برای به حقیقت پیوستن یک رؤیا یا ایده‌ی اقتصادی می‌شوند.
* آیت حسینی ، مشاور بازآفرینی کسب وکار
منظور از تأمین مالی جمعی ارائه فرصت‌های سرمایه گذاری در قالب ایده یا پروژه‌ای مشخص است که توسط کارآفرینان از طریق یک سامانه اینترنتی به سرمایه‌گذاران (بدون توجه به میزان سرمایه‌ی آن‌ها) معرفی می‌شوند. بدین ترتیب حتی افراد دارای سرمایه اندک نیز می‌توانند در تأمین سرمایه و حمایت از تولیدکنندگان مشارکت داشته باشند.
جذابیت تأمین مالی جمعی در این است که همزمان یک اقدام اجتماعی و یک سرمایه‌گذاری اقتصادی است. بدین ترتیب مجموعه‌ای از سرمایههای خرد تبدیل به پشتوانه‌ای برای به حقیقت پیوستن یک رؤیا یا ایده اقتصادی می‌شوند. از تأمین مالی جمعی معمولا برای تأمین سرمایه‌ی تولید یک محصول یا خدمت نوآورانه، خلق یک رویداد فرهنگی ـ اجتماعی، حمایت از فعالیت‌های خیرخواهانه یا کمک به تحقق هر ایده جدید استفاده می‌شود.
تأمین مالی جمعی دارای 4 مدل کلی است:
• مدل اهدا (Donate): در این حالت که بیش‌تر برای پروژه‌های عام‌المنفعه و خیریه کاربرد دارد، سرمایه‌گذار با در نظر گرفتن اهداف اجتماعی، اخلاقی و مذهبی، مبلغی را برای تأمین سرمایه‌ی یک پروژه عام‌المنفعه اهدا می‌کند. این نوع تأمین مالی جمعی در ایران موضوع جدیدی نیست و برای زمانی طولانی در قالبی تحت عنوان "گل‌ریزان" وجود داشته است. اتفاق جدیدی که افتاده این است که اینترنت حوزه جغرافیایی شرکت‌کنندگان و زمان و شکل مشارکت را بسیار مقیاس‌پذیر کرده است.
• مدل پاداش (Reward): در این مدل سرمایه‌گذار پروژه در برابر سرمایه‌گذاری خود پاداش مشخصی را دریافت می‌کند؛ مثل دریافت اولین محصول یک استارت‌آپ که نیازمند جذب سرمایه برای طراحی و تولید محصول است. البته ممکن است این پاداش به تک‌تک سرمایه‌گذاران داده شود یا این‌که پاداش براساس میزان کمک فرد، امتیازگیری از طریق معرفی دیگر سرمایه‌گذاران به پروژه و ... دارای سطوح متفاوتی باشد یا این‌که پاداش با قرعه‌کشی به گروهی از سرمایه‌گذاران داده شود.
• مدل مشارکت در سهام (Equity): در این مدل سرمایه‌گذار در برابر سرمایه‌گذاری خود مالک بخشی از سهام آن کسب‌وکار، استارت‌آپ یا پروژه می‌شود و در نتیجه در منافع احتمالی آن نیز به‌اندازه میزان سهام خود شریک خواهد بود. از آن‌جا که روش تأمین مالی جمعی بیش‌تر به‌عنوان نوعی روش سرمایه‌گذاری خطرپذیر محسوب می‌شود، سرمایه‌گذار در صورت موفقیت استارت‌آپ‌هایی که روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کرده، سود بسیار زیادی را به‌دست خواهد آورد.
• مدل قرض‌دهی فرد به فرد (P2P Lending): در این مدل افراد سرمایه‌گذار جایگزین بانک‌ها می‌شوند تا با سرمایه‌گذاری روی وام‌دهی به متقاضیان وام ـ اعم از افراد و شرکت‌ها ـ سود معقولی را به‌دست آورند (البته این سود لزوما مالی نیست و ممکن است معنوی باشد؛ مثل صندوق‌های قرض‌الحسنه خانوادگی و محلی که در ایران سابقه‌ای طولانی دارند.) در این روش، تأمین مالی جمعی راه‌کاری است برای اتصال افراد وام‌دهنده به افراد وام‌گیرنده و شامل انواع فرایندهای مورد نیاز در این زمینه از جمله: ارزیابی وضعیت اعتباری متقاضی وام، اعطای وام و بازپس‌گیری وجوه اقساط وام است
استارتاپ ها موتور محرک اقتصاد
تأمین مالی جمعی یکی از روش‌های بسیار مهم در تأمین مالی است. با توجه به این‌که منابع مالی در کشور دارای محدودیت‌ها و اولویت‌های خاص خود است در شرایط کمبود منابع مالی و نوسانات بالای ارزی، سرمایههای بزرگ به‌دلیل گران‌قیمت و ریسک‌گریز بودن معمولا به‌دنبال بازارهایی می‌گردند که نرخ بازگشت سرمایه‌ی بالا و ریسک به‌نسبت کمی داشته باشندو در نتیجه کسب‌وکارهای کوچک و متوسط جامعه به‌ویژه استارتآپها به‌عنوان موتور محرک اصلی اقتصاد و اشتغال‌آفرینی و نوآوری معمولا مورد هدف سرمایههای بزرگ قرار نمی‌گیرند. به‌همین دلیل در کنار روش‌های تأمین مالی سنتی بنگاه‌های کوچک و متوسط نیاز به روش‌های نوین تأمین مالی مطابق الگوهای برتر دنیا است که بتواند سرمایههای کوچک جامعه را تجمیع کند و در اختیار کسب‌وکارهای کوچک و متوسط و هم‌چنین استارتآپها قرار دهد. تأمین مالی جمعی یکی از بهترین روش‌های تأمین سرمایه برای چنین کسب‌وکارهایی است که در آن کسب‌وکار ابتدا سرمایه هدف خود را مشخص می‌کند و سپس با معرفی پروژه خود به جامعه بزرگی از سرمایه‌گذاران و جذب مبلغ اندکی سرمایه از هر یک از آن‌ها در صورت موفقیت در دستیابی به سرمایه هدف خود، آن مبلغ را دریافت می‌کنند و می‌توانند در کسب‌وکار خود سرمایه‌گذاری کنند.
تامین مالی جمعی و مقولۀ ریسک
تأمین مالی جمعی همانند دیگر روش‌های سرمایه‌گذاری روی کسب‌وکارهای کوچک و استارتآپها دارای ریسکی بیش‌تر از سرمایه‌گذاری‌های دیگر به‌ویژه سرمایه‌گذاری بدون ریسک بانکی است. با این حال تأمین مالی جمعی با توزیع ریسک سرمایه‌گذاری در میان تعداد زیادی از افراد سرمایه‌گذار، ریسک تک‌تک آن‌ها را کاهش می‌دهد. به‌عنوان مثال: یک استارت‌آپ برای طراحی محصول اولیه خود نیازمند سرمایه‌‌ای به‌مبلغ 100 میلیون تومان است که ریسک عدم بازگشت آن برابر 10 درصد است؛ اما سود انتظاری این سرمایه‌گذاری برابر 40 درصد است. این مبلغ می‌تواند از یک سرمایه‌گذار جذب شود و در این حالت تمام ریسک و منافع آن متعلق به آن سرمایه‌گذار است. اما می‌توان همین سرمایه را از 4 سرمایه‌گذار جذب کرد: در این حالت ریسک هر یک از آن‌ها یک چهارم می‌شود (2.5 درصد) و در عین حال 10 درصد از سود این سرمایه‌گذاری متعلق به هر یک از آن‌ها است.
در ایران تأمین مالی جمعی بیش‌تر در قالب مدل اهدا (برای کمک‌های عام‌المنفعه و پروژه‌های خلاقانه) و پاداش (برای جذب سرمایه استارتآپها و پروژه‌های اقتصادی کوچک) شکل گرفته است. اما این بدان معنی نیست که تأمین مالی جمعی تنها در همین حوزه کاربرد دارد. در واقع شیوه‌های آفلاین جذب سرمایه برای پروژه‌های بزرگ از سال‌ها قبل در ایران وجود داشته است: پروژه‌های بزرگ از طریق انتشار اوراق قرضه و مشارکت در بورس تأمین مالی می‌شوند. شاید تنها تفاوت میان روش معمول با تأمین مالی جمعی این باشد که در روش پذیره‌نویسی، اوراق دارای نرخ سود مشخصی هستند. در روش تأمین مالی جمعی چنین مزیتی وجود ندارد؛ اما در برابر آن افراد می‌توانند با سرمایه‌گذاری مبلغی کوچک در سهام یک طرح سهیم باشند.
چالش ها و فرصت های تامین مالی جمعی
چالش اصلی تأمین مالی جمعی در ایران تا چند روز پیش عدم وجود روشی تحت نظارت قانون برای برگزاری کمپین‌های جذب سرمایه بود. اما با تصویب " دستورالعمل تامین مالی جمعی کسب و کارهای نوپا" توسط شورای عالی بورس، حال سکوهای (پلت‌فرم‌های) تأمین مالی جمعی ـ که دستورالعمل به آن‌ها عامل می‌گوید ـ تحت نظارت فرابورس ایران می‌توانند زیرساخت جذب سرمایه را در اختیار کسب‌وکارهای نوپا قرار دهند.
روش اجرایی کار به این شکل است که متقاضی جذب سرمایه به یک عامل مراجعه می‌کند و ضمن ارائه طرح پیشنهادی خود درخواست جذب سرمایه از روش تأمین مالی جمعی را مطرح می‌کند. عامل با بررسی پیشنهاد ارائه شده و ارزیابی وضعیت متقاضی از نظر تطابق با شرایط مشخص شده در دستورالعمل، در صورت تأیید شرایط با متقاضی قرارداد رسمی منعقد می‌کند. پس از تأیید متقاضی، فراخوان جمع‌آوری وجوه در سکوی عامل ـ با رعایت اصول مشخص شده در دستورالعمل ـ منتشر می‌شود. مبلغ سرمایه مورد نیاز مطابق دستورالعمل محدودیتی ندارد؛ اما متقاضی باید الزاما حداقل 10 درصد از مبلغ درخواستی را به‌عنوان سهم آورده خود تأمین کند.
هر چند این دستورالعمل بیش‌تر روی اجرایی‌سازی مدل‌های اهدا و پاداش از تأمین مالی جمعی تمرکز دارد؛ اما هم‌چنان روش جذب سرمایه از طریق واگذاری سهام در ایران دارای ابهامات قانونی و اجرایی است. رویکرد جذب سرمایه طبق آن‌چه دستورالعمل مشخص کرده مشابهت زیادی با پذیره‌نویسی در بورس دارد. تنها شرایط سهل‌گیرانه‌تری برای جذب سرمایههای کوچک در نظر گرفته شده است. طبق دستورالعمل در برابر سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذار "گواهی شراکت" داده می‌شود. ضمنا هر نفر نهایتا می‌تواند 5 درصد از مبلغ هدف هر فراخوان را تأمین کند.
هم‌چنین طبق دستورالعمل تصمیم‌گیری در مورد شرایط پیاده‌سازی مدل "وام‌دهی فرد به‌فرد" باید توسط بانک مرکزی مشخص شود که تاکنون این نهاد هیچ‌گونه تمایلی برای ورود به این فضا و تسهیل شرایط قانونی اجرای این مدل از خود نشان نداده است و به‌نظر هم می‌رسد حداقل در کوتاه‌مدت در این زمینه شاهد اتفاق خاصی در کشور نباشیم.
نقش تامین مالی جمعی در اشتغالزایی
اشتغالزایی در هر کشوری توسط صنایع و کسب‌وکارهای کوچک اتفاق می‌افتد و نه توسط شرکت‌ها و کسب‌وکارهای صنعتی بزرگ. بنگاه‌های کوچک و متوسط (SME) از نظر تعداد بنگاه‌ها، بخش اعظمی از بنگاه‌های اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهند؛ هر چند این بنگاه‌ها سهم چندان قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی کشور ندارند.
آمارها نشان‌گر آن هستند که بیش از 95.8 درصد بنگاه‌های اقتصادی کشور بنگاه‌های خرد (نیروی کار بین 9-1 نفر) و 3.6 درصد بنگاه‌های کوچک (نیروی کار بین 49-10 نفر) هستند. این بنگاه‌ها با وجود سهم اندک‌شان در تولید ناخالص داخلی کشور، به تنهایی بیش از یک میلیون شغل را در کشور ایجاد کرده‌اند. مطالعات انجام شده در زمینه بنگاه‌های کوچک و متوسط در ایران بر پتانسیل بالای این بنگاه‌ها برای ایجاد توسعه و رشد اقتصادی در کشور و اشتغالزایی و نقش آن‌ها در کاهش نرخ بیکاری (به‌عنوان یکی از معضلات اجتماعی) تأکید دارند.
مهم‌ترین چالش این کسب‌وکارها در سال‌های اخیر تأمین مالی برای جذب سرمایههای مورد نیاز خود بوده است. سیستم بانکی کشور به‌دلایل مختلف تمایل و حتی امکانی برای تأمین سرمایه خرد مورد نیاز بنگاه‌های کوچک و متوسط را ندارد. این در حالی است که عدم دسترسی به سرمایه مورد نیاز به‌شدت روی ادامه حیات کسب‌وکارهای کوچک و رشد و توسعه‌ی آن تأثیرگذار است.
بدین ترتیب می‌توان گفت تأمین مالی جمعی با افزایش دسترسی این بنگاه‌های اقتصادی کوچک و متوسط به سرمایه مورد نیاز خود، می‌تواند روی اشتغالزایی در کشور تأثیر مستقیمی داشته باشد.