شهر سنگان با آب و هوای گرم و خشک واقع در ۳۰۰ کیلومتری جنوب شرق مشهد، عظیم ترین ذخایر سنگ آهن ایران و نهمین معدن سنگ آهن جهان را با ذخیره تخمینی حدود ۱.۵ میلیارد تن و ذخیره قطعی نزدیک به یک میلیارد تن در دل خود جای داده است.

سنگان به عنوان بزرگ ترین معدن روباز ایران، ظرفیت تولید سالانه ۱۵ میلیون تن گندله و ۱۷.۵ میلیون تن کنسانتره آهن را داراست. مجموعه کانسارهای سنگ آهن سنگان واقع در مرز افغانستان در محدوده مستطیل شکلی به طول تقریبی ۲۲ کیلومتر و عرض ۱۰ کیلومتر قرار دارد.
** ویژگی های معدن سنگ آهن سنگان
علاوه بر روباز بودن معدن سنگ آهن سنگان که هزینه استخراج آن را کاهش می دهد، وجود ذخایرعظیم سنگ آهن در یک محدوده جغرافیایی کوچک، میزان بهره برداری ماده معدنی در واحد مقیاس را افزایش داده و ضریب اقتصادی استخراج معدن را بالا می برد.
از سوی دیگر، به دلیل نبود فسفر در ذخایر معدن سنگ آهن سنگان، هزینه استحصال و فرآوری آن به نسبت پایین است.
همچنین، به لحاظ درصد گوگرد موجود در ذخایر این معدن، دو نوع کان سنگ قابل شناسایی است که یکی کمتر از ۰.۵ درصد و دیگری تنها حدود ۲درصد گوگرد دارد و این امر نیز با کاهش هزینه استحصال و فرآوری، توان رقابتی ایران را در محصولات گندله و کنسانتره افزایش می دهد.
تأیید وجود عناصر نادر خاکی در معدن سنگ آهن سنگان نیز ارزش واقعی این معدن را دو چندان می سازد.
** پایان خام فروشی
سابقه اکتشافات سنگ آهن در سنگان نخستین بار به سال ۱۳۵۴ توسط بخش خصوصی و پس از آن به سال ۱۳۶۲توسط شرکت ملی فولاد ایران بازمی گردد.
زنجیره تولید آهن اسفنجی و فولاد با ایجاد هزاران فرصت شغلی و ایجاد ارزش افزوده، می تواند نقش مهمی در اقتصاد کشور ایفا کند و وجود این زنجیره ها در همه جای دنیا از فاکتورهای مهم توسعه به شمار می آید، اما تاکنون ماده معدنی برداشتی از این محل به شکل خام فروخته می شد.
دولت یازدهم از زمان روی کار آمدن، تولید فولاد را نیازمند تامین جدی مواد اولیه آن دانست و این در حالی بود که سنگ آهن همچنان به صورت خام صادر می شد. بنابراین، دولت عزم خود را جزم کرد تا به خام فروشی سنگ آهن پایان دهد.
این تصمیم در حالی گرفته شد که به گفته «مهدی کرباسیان» رئیس هیأت عامل سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، این سازمان با بحران جدی مالی روبرو بود.
وی در جریان بازدید خبرنگاران از پروژه گندله سازی سنگان توضیح داد: ۲۱۰ هزار میلیارد ریال اموال و دارایی این سازمان که باید از آنها برای سرمایه گذاری های جدید استفاده شود، در قالب خصوصی سازی توسط دولت پیشین، رد دیون و واگذار شده بود و جیب ایمیدرو خالی ماند.
کرباسیان اضافه کرد: ایمیدرو ناامید نشد و با واگذاری ۱۰ پروژه احداث کارخانه های گندله و کنسانتره در سنگان به پیمانکاران خصوصی به این تصمیم جامه عمل پوشاند.
اینک کارخانه های کنسانتره فولاد خراسان، فولاد شرق کاوه، صنعتی و معدنی توسعه ملی، صنعتی و معدنی اپال ۲.۴ و صنعتی و معدنی اپال ۲.۶ و نیز چهار کارخانه گندله فولاد شرق کاوه، صنعتی و معدنی توسعه ملی، صنعتی و معدنی اپال پارسیان و فولاد مبارکه در قالب مجتمع سنگ آهن سنگان در حال احداث هستند.
کرباسیان همچنین گفت: با وجود همه مشکلات، اینک شاهدیم این پروژه ها با همکاری پیمانکاران داخلی، یکی پس از دیگری به بهره برداری می رسند.
رئیس هیأت عامل ایمیدرو خاطرنشان کرد: تولید گندله کشور که در سال ۱۳۹۲ ظرفیت ۲۲ میلیون تنی داشت، در پایان سال ۱۳۹۵ بدون احتساب تولیدات کارخانه گندله سازی کرمان به ۳۲ میلیون تن رسید و در سال ۱۳۹۶ نیز با توجه به بهره برداری از دو واحد گندله سازی پنج میلیون تنی فولاد مبارکه و اوپال پارسیان سنگان به یکباره رشد خوبی در تولید گندله را مشاهده خواهیم کرد.
کرباسیان تصریح کرد: هفت طرح فولادی در سطح کشور در حال اجرا است که با بهره برداری از آنها نیاز کشور به واردات گندله برطرف خواهد شد.
وی افزود: زمانی دستیابی به ظرفیت ۵۵ میلیون تنی فولاد خام در سال ۱۴۰۴ بلندپروازانه به نظر می رسید، اما اینک با همت و تلاش ایرانی، این هدف دست یافتنی است.
به گفته کرباسیان، ظرفیت تولید فولاد کشور که حدود ۲۲ میلیون تن بود، اکنون به ۳۰میلیون تن افزایش یافته است.
چهارشنبه گذشته (۳۱ خرداد) تولید آزمایشی کارخانه گندله سازی فولاد مبارکه و تست سرد کارخانه گندله سازی اپال پارسیان آغاز شد.
«عباس گل محمدی» معاون برنامه ریزی، توسعه و اکتشاف مجتمع سنگ آهن سنگان نیز در جریان بازدید خبرنگاران گفت: اکنون کارخانه های کنسانتره فولاد خراسان ۱۶.۲۴ درصد، فولاد شرق کاوه ۴۲.۲ درصد، صنعتی و معدنی توسعه ملی ۹۰.۴ درصد، صنعتی و معدنی اپال۲.۶ معادل ۱۰۰ درصد، صنعتی و معدنی اپال ۲.۴ تازه شروع شده و فولاد مبارکه ۴۷.۴ درصد پیشرفت فیزیکی دارند.
وی افزود: علاوه بر کارخانه های گندله سازی فولاد مبارکه که بهره برداری آزمایشی آن آغاز شده، کارخانه های گندله سازی صنعتی و معدنی توسعه ملی ۷۳.۵ درصد و اوپال پارسیان ۹۵.۴ درصد پیشرفت فیزیکی داشته اند و کار احداث کارخانه گندله سازی فولاد شرق کاوه نیز تازه آغاز شده است.
** اشتغال و توسعه زیرساخت ها
نخستین آثار مثبت اجرای این پروژه های عظیم به ایجاد اشتغال مربوط می شود به طوری که بخش اعظم نیروی انسانی این پروژه ها از نیروی کار بومی منطقه تامین شده است.
کرباسیان در این باره گفت: فراوری سنگ آهن، جلوگیری از خام فروشی و ایجاد ارزش افزوده یک بعد قضیه است و بعد دیگر آن، از بین رفتن محرومیت در منطقه و حرکت به سوی توسعه است.
وی اضافه کرد: این پروژه ها ظرفیت ایجاد چهار هزار شغل مستقیم و ۱۰ هزار شغل غیر مستقیم را دارند.
کرباسیان تأکید کرد: براساس سیاست اشتغال در منطقه، اولویت با نیروهای بومی است و سرمایه گذاران نیز علاقه مند بکارگیری نیروهای محلی هستند.
رییس هیأت عامل ایمیدرو در این ارتباط از برنامه ریزی برای آموزش نیروهای بومی از طریق بورسیه و بکارگیری آنها در این پروژه ها خبر داد. علاوه بر توسعه منطقه ای، ایجاد اشتغال، تولید و ارزش افزوده، این پروژه ها به صورت غیرمستقیم نیز به توسعه کمک می کنند.
به گفته کرباسیان، به عنوان مثال، شرکت سازه های صنعتی آذران که سرمایه گذار یکی از کارخانه گندله سازی سنگان است، موفق به بومی سازی این پروژه در ایران شده و پتانسیل صدور این فناوری را به منطقه دارد و چه بسا بتواند با شرکت اتو تک (AutoTech) آلمان رقابت کند.
وی افزود: همچنین ۷۰ درصد ماشین آلات بکار رفته در احداث این کارخانه ها ایرانی هستند؛ در حالی که پیش تر، حداکثر ۱۰ تا ۱۵ درصد ماشین الات مورد استفاده در پروژه های کشور، ساخت داخل بودند.
به گفته رییس هیات عامل ایمیدرو، مشکل گاز و برق همه پروژه ها از آبان ماه مرتفع می شود.
کرباسیان همچنین خاطرنشان کرد، با همکاری وزارت راه و شهرسازی، قول جاده ۶۰ کیلومتری دو بانده خواف-سلامی را داده ایم که به موازات راه آهن پیگیری می شود.
وی ادامه داد: زیرسازی این جاده که تا ۴۰ روز دیگر به مرحله بهره برداری می رسد، انجام شده و آماده آسفالت توسط وزارت راه و شهرسازی است.
این مقام مسئول گفت: درباره فرودگاه نیز با بخش خصوصی مذاکره شده اما تا حصول نتیجه، به صورت کوتاه مدت با فعال سازی فرودگاه تایباد، از آن برای برقراری هفته ای سه پرواز به منطقه استفاده می شود.
گل محمدی معاون برنامه ریزی، توسعه و اکتشاف مجتمع سنگ آهن سنگان نیز در توضیح نیازهای زیرساختی مجتمع سنگان گفت: نیاز آب مجتمع سالیانه ۲۵ میلیون متر مکعب، گاز سالیانه ۳۷۵ میلیون متر مکعب و برق سالیانه ۲۸۵ مگاوات است.
وی انشعابات راه آهن و ایستگاه بارگیری، مخابرات و شبکه فیبر نوری، مدیریت آب و باطله، شهرک مسکونی سه هزار واحدی و حمل و نقل ریلی، جاده ای و هوایی را از دیگر زیرساخت های موردنیاز مجتمع ذکر کرد که بتدریج در حال تأمین هستند.
«باطله» یا گانگ (Gangue) به کانی های مزاحم و همراه کانسنگ می گویند که ضمن استخراج کانی باید از آن جدا شود.
«جمشید محمدی» راننده مجتمع سنگان، جوان ۳۰ ساله ای است که در این مجتمع فعالیت می کند، در بازدید نمایندگان رسانه های جمعی از پروژه سنگان، گفت: همزمان با شروع به کار این مجتمع، نه تنها بتدریج جوانان این منطقه از بیکاری نجات یافتند، بلکه از سایر استان های کشور نیز برای کار به این محل مهاجرت کردندد.
** آب، چالش اساسی
کرباسیان در ادامه گفت و گو با خبرنگاران از پروژه گندله سازی سنگان تأمین آب مورد نیاز مجتمع را از چالش های اساسی دانست و گفت: اکنون با استفاده از دستگاه های آب شیرین کن از آب های نمکزار و آب های نیمه شور برای تامین آب مجتمع استفاده می شود.
وی با اشاره به اهمیت توسعه پایدار تأکید کرد: تامین آب مجتمع باید بدون خسارت زدن به محیط زیست انجام شود و به همین دلیل است که تا کنون از آب های ژرف برای این منظور استفاده نشده است.
رییس هیات عامل ایمیدرو ضمن اشاره به پروژه تأمین آب از دریای عمان به عنوان یک راهکار مهم، گفت: آگهی مناقصه این پروژه ۳۰ ماهه منتشر شده است که با بهره برداری از آن، مشکل آب کشاورزی، صنعتی و شرب استان های خراسان جنوبی و مرکزی و سیستان و بلوچستان به طور کامل برطرف می شود.
وی ادامه داد، حتی در سفری که چند ماه پیش به کابل داشتیم با مشاور رییس جمهوری افغانستان و مالی این کشور مذاکره شد و با توجه به اینکه سنگان افغانستان نیز از معدن سنگ آهن برخوردار است و مشکل آب نیز ندارند، اعلام آمادگی کردیم که با سرمایه گذاری ایران، کنسانتره و گندله در آنجا تولید و کار تبدیل آن به فولاد در ایران انجام شود؛ زیرا ایران در تامین گاز مشکلی ندارد. آنها هم از این طرح استقبال کرده اند و قرار است تیمی از کارشناسان افغانی ظرف یک ماه آینده به ایران بیاید تا راهکارهای عملیانی کردن این پروژه مورد بررسی دوطرف قرار گیرد.
کرباسیان از اقدام های مهم دولت پس از اجرایی شدن برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) ، مذاکره با صندوق های توسعه صادرات کشورهای مختلف عنوان کرد و افزود: وزیران اقتصاد کره جنوبی و ژاپن و کشورهای اروپایی خبرهای خوشی داده اند و انشاالله این مذاکرات که هدف آن جذب سرمایه گذاری خارجی است به نتیجه خواهد رسید.
برای توسعه بخش معدن، تا سال ۱۴۰۴ سالیانه ۳۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی مد نظر است و به همین دلیل دولت روحانی تعامل با جهان را در دستور کار خود قرار داده است.