اختلاف بر سر یک مفهوم
دنیای معدن - دولت و بخش خصوصی بیش از یک دهه است که بر سر تعریف ماده خام معدنی و موضوع خام‌فروشی مواد معدنی به‌ویژه در بخش سنگ‌آهن با یکدیگر اختلاف نظر دارند.
تاکنون نسبت به برطرف شدن این مشکل با وساطت قوه مقننه اقدامی نشده و همچنان دو طرف این موضوع دیدگاه یکدیگر را نفی می‌کنند.به گزارش ایرنا، جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهای نفتخیز خاورمیانه و از اعضای اوپک است که سالانه میلیون‌ها بشکه نفت خام را برای متقاضیان خود صادر می‌کند و هیچگاه این موضوع مورد نقد و نظر مسئولان در بخش‌های مختلف نبوده که این صادرات خام با عمر نزدیک به یک قرن چرا انجام می‌شود و همچنان نیز تداوم دارد؟ بررسی صادرات نفت خام، موضوع مورد بررسی این گزارش نیست و باید در جایگاه خود از دیدگاه صاحب‌نظران آن مورد بررسی قرار گیرد، اما صدور مواد معدنی، مسئله مورد بررسی این گزارش است.
تعریف براساس استاندارد بین‌المللی
محمدرضا بهرامن، رئیس خانه معدن ایران به ایرنا گفت: تعریف ماده خام معدنی برابر قانون و استاندارد بین‌المللی اینگونه است: آنچه از کوه یا معدن استخراج می‌شود که در آن هیچگونه تغییری از نظر عیار و شکل انجام نشده و ارزش افزوده‌ای به آن تعلق نگرفته باشد.به گفته وی، سنگ‌آهن در شمار موادی است که در واقع کانه‌آرایی می‌شود و عیار آن ارتقا پیدا می‌کند، از شکل خام آن را تغییر می‌دهند و ارزش افزوده به آن داده می‌شود.عباسعلی ایروانی، مدیرکل دفتر نظارت بر امور معادن توضیح داد: موادی که از معادن استخراج شده و عملیات فرآوری و کانه‌آرایی روی آنها انجام شده، مواد معدنی خام نامیده می‌شوند، اما باید توجه کرد مواد معدنی در طول مراحل فرآوری در هر مرحله نسبت به مرحله بعد خام به‌شمار می‌آید.به گفته وی، بررسی‌ها این امکان را می‌دهد که ماده معدنی پس از استخراج با انجام عملیات کانه‌آرایی، امکان جداسازی باطله‌ها را فراهم کند؛ به این ترتیب در مراحل بعدی و فرآیندهای فرآوری، زمینه افزایش خلوص محصول و کیفیت آن را فراهم می‌کند.
تعریف راهبرد
رئیس خانه معدن ایران معتقد است: نبود راهبرد مشخص در بخش معادن سبب شده در دوره‌های زمانی متفاوت، نسبت به این امر تصمیم‌گیری‌های متفاوتی انجام شود. زمانی صدور سنگ تزئینی و ساختمانی آزاد است، بعد عوارض ۷۰درصدی برای آن وضع شده و سپس ملغی می‌شود.وی تصریح کرد: راهبرد صادرات در این بخش به منزله نقشه راه است. همسو با کشورهای صادرکننده مواد معدنی، پیش می‌رویم و مزیت‌های خود را نیز باید بازتعریف کنیم.
قابلیت صادراتی
تاکنون ۶۸ نوع ماده معدنی در جمهوری اسلامی ایران کشف شده و بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۹۰درصد مواد معدنی موجود در کشورمان، قابلیت صادراتی دارند که ازجمله می‌توان به سنگ‌آهن، کرومیت، سنگ سرب و روی و سنگ مس در کنار عناصر نادر خاکی اشاره کرد.علاوه بر کانی‌های فلزی، غیرفلزی‌ها نیز ازجمله تالک، گوگرد، سیلیس، باریت، سلستین، بنتونیت، زغال‌سنگ، گیلسونایت و پودرهای معدنی مانند کربنات کلسیم و... برای خود بازارهای صادراتی در نقاط مختلف دنیا به ویژه چین دارند.
صادرات ۲۱/۱میلیون تنی سنگ‌آهن
آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که سال ۹۵ مجموع صادرات سنگ‌آهن به ۲۱میلیون و ۱۹۳هزار تن به ارزش ۸۱۸میلیون دلار رسید که از نظر وزن و ارزش به ترتیب ۵۵ و ۵۶درصد نسبت به سال ۹۴ افزایش یافت.
برخورد با خام‌فروشی
محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت معتقد است دوران فروش مواد معدنی خام پایان یافته و پارسال در دوازدهمین نمایشگاه بین‌المللی معدن در تهران توضیح داد، براساس فضای پسابرجام باید اهل حرفه در زمینه صادرات مواد معدنی تلاش کرده و در این بخش تحول ایجاد کنند. وزیر صنعت، معدن و تجارت تاکید کرد: انتظار می‌رود فعالان بخش معدن در اندیشه فرآوری مواد معدنی باشند و ارزش افزوده بیشتری ایجاد کنند.
صادرات به ارزش یک ششم واردات
جعفر سرقینی، معاون امور معادن و صنایع معدنی وزارت صنعت، معدن و تجارت بر این باور است که نبود راهبرد لازم در زمینه صادرات سبب شد برپایه آمارهای موجود در سال‌های ۹۲ - ۱۳۸۴ در مجموع ۱۲۰میلیون تن سنگ‌آهن در کشور به ارزش ۵میلیارد دلار صادر شود. از سوی دیگر در این مدت به میزان ۳۰میلیارد دلار فولاد وارد کشور شده است و در واقع یک ششم صدور سنگ‌آهن، ارزش فولاد وارداتی داشتیم. سرقینی معتقد است: افرادی که در دوره ۹۲- ۱۳۸۴ مواد معدنی و سرمایه کشور را به «ثمن بخس» به کشور چین و دیگر کشورها صادر کردند باید امروز شرمنده باشند، زیرا با حقوق دولتی که به خزانه واریز می‌کنند، در واقع بهره‌برداری از معادن مفت بوده است.
خام صادر نشود
مسعود منصور، معاون حفاظت و امور اراضی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری نیز گفت: به‌طور کلی باید از صادرات مواد خام جلوگیری شود و تلاش لازم هم شود تا هیچ محصولی به شکل خام از کشور صادر نشود.به گفته وی، چنانچه محصولاتی به شکل قانونی صادر می‌شود، بهتر است ابتدا فرآوری و سپس صادر شود، زیرا خام‌فروشی ضربه‌ای بر بنیان‌های اساسی کشور است.
ضعف در فرآوری سنگ
ابوالقاسم شفیعی، رئیس انجمن سنگ ایران اظهار کرد: آمارهای واقعی نشان می‌دهد میزان صادرات سنگ ساختمانی و تزئینی ایران سالانه به رقم ۲۵۰میلیون دلار می‌رسد که از این رقم ۲۰۰میلیون دلار ارزش صدور سنگ خام و بقیه فرآوری شده است.وی گفت: صنعت فرآوری سنگ ساختمانی و تزئینی ایران ضعیف است و رشد تقاضای سنگ در داخل کشور، مانع رشد و ارتقای جایگاه ایران در این عرصه شده است.وی تصریح کرد: ترکیه به‌عنوان یکی از رقیبان ایران امروز به سطح ۲/۵میلیارد دلار صادرات در این بخش رسیده، درحالی که سال ۱۳۶۹ حدود ۵۰درصد ارزش صادرات ایران را داشت و به زحمت به رقم ۴۰میلیون دلار می‌رسید.
صدور خام مواد معدنی ادامه دارد
مهدی کرباسیان رئیس هیات عامل سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) افزود: یک واقعیت را باید پذیرفت که برخی از مواد معدنی باید خام صادر شوند و این امر کم و بیش ادامه دارد، اما سیاست دولت ایجاد ارزش‌افزوده در کشور و جلوگیری از خام‌فروشی است.براساس آمارهای بین‌المللی، ایران در شمار ۱۰ کشور نخست جهان و نخستین کشور خاورمیانه از نظر داشتن ذخایر معدنی است و به استناد گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ۷درصد ذخایر معدنی جهان در ایران جای دارد، اما با وجود این قابلیت در سال‌های گذشته، ایران نتوانسته از این ویژگی‌ها برای رشد اقتصادی کشور استفاده کند.
صادرات ۷ میلیارد دلاری
براساس عملکرد تجارت خارجی ایران در سال ۹۵، میزان صادرات مواد و صنایع معدنی به میزان ۵۷میلیون و ۶۸۴هزار و ۱۶۴ تن به ارزش ۷ میلیارد و ۲میلیون دلار بود که از نظر وزن و ارزش نسبت به سال ۹۴ به ترتیب رشد ۳۸ و ۱۷درصدی را ثبت کرد.برابر آمارها، صادرات وزنی تولیدات معادن و صنایع معدنی، ارزشی به ترتیب ۴۴ و ۱۶درصد ارزش کل صادرات را دارد.
سخن آخر
ماده خام در قانون معادن باید به شکل مشخص‌تری از سوی قوه‌مقننه تبیین و تشریح شود و مجریان قانون هرگونه گمانه‌زنی و تفسیر متفاوت از آن نداشته باشند، ضمن اینکه شورای‌عالی معادن نیز باید از دیدگاه صاحب‌نظران و تشکل‌های معدنی برای دستیابی به تعریفی واحد در این بخش بهره گیرد.ضعف ساختار صنعتی وابستگی به صنایع وارداتی از جمله عواملی است که در دوره‌های گذشته موجب رونق یا افت صادرات مواد خام شده و انتظار می‌رود، توافق برجام نقش موثری در نوسازی و بهسازی ماشین‌آلات بخش معدن داشته باشد تا به بهبود فرآوری مواد معدنی کمک کند.
امروز علاوه بر اینکه سنگ‌آهن به عنوان یک ماده خام مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، شمش فولادی، آلومینیومی، مسی و... نیز خام خوانده می‌شود و به این ترتیب همچنان ابهام مسئله به قوت خود باقی است و اهل حرفه با آرای متفاوتی روبه‌رو هستند.فرهنگ بومی‌سازی صنعت، از اقدامات موثر در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است، اما این مهم در تمامی صنایع قابلیت اجرا ندارد و به عبارتی نیاز به اختراع دوباره چرخ نیست، ولی تا آنجا که امکان دارد از قابلیت‌های داخلی به منظور فرآوری مواد معدنی باید بهره‌گیری شود تا ارزش افزوده این مواد در داخل کشور هدایت شود و زمینه اشتغال بیشتری را فراهم کند. کلام آخر اینکه جلب و جذب سرمایه‌گذاری خارجی یکی از راه‌های اصلی برای جلوگیری از خام‌فروشی است، زیرا با فناوری روز خارجی می‌توان مواد معدنی غنی کشور را فرآوری و با بالاترین ارزش‌افزوده به بازارهای صادراتی، عرضه کرد و ضمن توسعه صنایع و معادن کشور، در چارچوب سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ حرکتی با شتاب لازم داشت.