توسعه ابزارها و نهادها در بازارهای سرمایه امری ضروری است، ضرورت این توسعه دلایل متعددی را در برمی گیرد که در این یادداشت فرآیند طراحی ابزارهای نوین در بازار سرمایه و ضرورت های آن به رشته تحریر درآمده است.

*مجید پیره - سیدامیرحسین اعتصامی

کارشناسان مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار

مقدمه

تصویب و ابلاغ " قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران" در آذر 84 و " قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید به منظور تسهیل اجرای سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی" در آذر 88 روند نوینی را در توسعه بازار سرمایه کشورمان فراهم آورد. مطابق قانون اول، نهاد اجرایی و نظارتی از هم جدا شدند و به موجب قانون دوم، فرآیند توسعه ابزارها و نهادها در ایران تسهیل شد. این قانون سنگ بنای جدیدی را بنیان نهاد که بتوان روند اصلاح و نوآوری را در حوزه بازار سرمایه تسریع کرد.  

توسعه ابزارها و نهادها در بازارهای سرمایه امری ضروری است. این توسعه ممکن است به این دلایل ایجاد شود:

 

 

 شکل 1: دلایل تغییر در سازوکارهای بازار سرمایه

در این میان، لزوم تطبیق با موازین شریعت یکی از موضوعاتی است که در حوزه تغییر سازوکارها در بازار سرمایه مطرح می شود. بستر این موضوع هم از آنجا نشأت می گیرد که به موجب بند 5 اصل 43 قانون اساسی، "برای‏ تأمین‏ استقلال‏ اقتصادی‏ جامعه‏ و ریشه‏ کن‏ کردن‏ فقر و محرومیت‏ و برآوردن‏ نیازهای‏ انسان‏ در جریان‏ رشد، با حفظ آزادی‏ او، اقتصاد جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ بر اساس‏ ضوابط زیر استوار می‏ شود: منع اضرار به‏ غیر و انحصار و احتکار و ربا و دیگر معاملات‏ باطل‏ و حرام‏" وجود این اصل در قانون اساسی و نیز سایر قوانین، روند توسعه در بازار سرمایه را مبتنی بر موازین شریعت ساخته است.

در بازار سرمایه ایران، کمیته فقهی یکی از ارکانی است که مطابق ماده 2 دستورالعمل تشکیل و فعالیت کمیته تخصصی فقهی (مصوب اردیبهشت 1386 توسط هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار) با هدف ذیل تأسیس شده است:

بررسی و ارائه نظر شرعی راجع به ابزارها، بازارها و نهادهای مالی در بازارهای مالی کشور و ارائه پیشنهادات اصلاحی لازم؛

آنچه در این نوشتار آمده است سازوکار ارائه، بررسی، اصلاح و اجرای سازوکارهای جدید در بازار سرمایه ایران را بررسی کرده است. در بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران برای تصویب طرح های جدید و یا توسعه ابزارهای فعلی باید مراحلی را طی کرد که در ذیل معرفی می شوند:

مرحله نخست: ارائه طرح

اولین گام در فرآیند طراحی ابزارهای نوین در ایران تدوین طرح است. این طرح جدید می تواند هم در قالب اصلاح طرح موجود صورت گیرد و هم می تواند طرحی باشد که تاکنون در بازار سرمایه ایران سابقه اجرا نداشته است. ارائه طرح های جدید می تواند توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی صورت پذیرد.

مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار مرجعی برای ارائه این طرح های جدید است. بر این مبنا، اشخاص می توانند طرح ها و ایده های خود را ارائه کنند.

شایان ذکر است در حال حاضر طرح ها عمدتأ توسط معاونت های سازمان بورس و اوراق بهادار و نیز بورس ها صورت می گیرد.

مرحله دوم: ارائه نظرات کارشناسی در مورد طرح

در فرآیند طراحی ابزارهای نوین در بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران در سازمان بورس و اوراق بهادار در مرحله دوم، طرح های ارائه شده مورد نقد و بررسی قرار می گیرند. نقد و بررسی طرح ها با در نظر گرفتن ابعاد ذیل است:

1.       ابعاد فقهی

2.       ابعاد مالی و اقتصادی

3.       ابعاد حقوقی

طرح های جدید در این مرحله نقد و بررسی می شوند. این نقد و بررسی توسط کارشناسان مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی  سازمان بورس و اوراق بهادار و با همکاری کارشناسان مربوطه صورت می گیرد. این بررسی ها در قالب جلساتی صورت می گیرد که برخی از آنها دبیر کمیته فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار نیز حضور دارد.

مرحله سوم: ارائه طرح به کارگروه مطالعات فقهی بازار سرمایه اسلامی

کارگروه مطالعات فقهی بازار سرمایه اسلامی یکی از نهادهای پشتیبان کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار می باشد. تأسیس این نهاد به سال 1390 برمی گردد. ایده ایجاد این کارگروه به زمانی می رسد که نیاز به وجود یک نهاد فکری و فقهی پشتیبان برای کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار حس می شد.

بر این مبنا این کارگروه تشکیل شد. مطابق رویه فعلی، طرح ها برای بررسی در کمیته تخصصی فقهی ابتدا به این کارگروه ارجاع می شود و بعد از بحث و بررسی، مصوبه کارگروه مطالعات فقهی بازار سرمایه اسلامی در اختیار دبیرخانه کمیته تخصصی فقهی قرار می گیرد.

مرحله چهارم: ارائه نظرات کارشناسی

در این مرحله، دیدگاه کارگروه مطالعات فقهی بازار سرمایه اسلامی در مورد موضوع معین از منظر کارشناسی مالی اسلامی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و نکات فقهی مندرج در آن در تدوین پیش نویس مصوبه کمیته تخصصی فقهی مدنظر قرار می گیرد.

مرحله پنجم: بررسی در کمیته تخصصی فقهی

کمیته تخصصی فقهی یکی از ارکان اساسی در طراحی ابزارها و قراردادها در بازار سرمایه اسلامی محسوب می شود. مطابق فرآیند فوق، در این مرحله طرح جدید ارائه شده در اختیار کمیته تخصصی فقهی برای اظهار نظر قرار می گیرد. معمولاً سیربحث ها در کمیته تخصصی فقهی دو جلسه به طول می انجامد.

جلسات کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار معمولاً یک هفته در میان و در محل سازمان بورس و اوراق بهادار برگزار می شود.

در صورتی که کمیته تخصصی فقهی طرحی را از نظر انطباق با موازین شریعت تأیید نماید، وارد مرحله بعدی می شود.

مرحله ششم: ابلاغ مصوبه کمیته تخصصی فقهی به بخش مربوطه

بعد از تأیید موضوع جدید توسط کمیته تخصصی فقهی، مصوبه به بخش مربوطه ابلاغ می شود. همان گونه که در شکل ذیل آمده است ممکن است مصوبه در اختیار یکی از سه مرجع ذیل قرار گیرد:

1.       ریاست سازمان بورس و اوراق بهادار

2.       دبیرخانه هیئت مدیره

3.       معاونت مربوطه در سازمان

چنانچه هر کدام از موارد فوق موضوع را برای اجرا در بازار سرمایه مناسب تشخیص دادند با صلاحدید ریاست سازمان بورس و اوراق بهادار برای تدوین مقررات یا اصلاح آن در اختیار مراجع مربوطه در سازمان بورس و اوراق بهادار قرار خواهد گرفت.

شایان ذکر است مصوبات کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار در سایت مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی(rdis.ir)  بارگزاری می شود.

 شکل 2: فرآیند طراحی ابزارهای نوین در بازار سرمایه جمهوری اسلامی ایران در سازمان بورس و اوراق بهادار

منبع: سایت مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی (rdis.ir)