*امیررضا خطیر، دانشجوی دکتری سیاستگذاری عمومی

"رونق اقتصادی مورد انتظار در برنامه ششم توسعه، ثبات اقتصادی حاصل از اجرای برجام و انتظارات مثبت از بازار سرمایه ایران، سرمایه‌گذاران خارجی را به سرمایه گذاری در بازار سرمایه ترغیب می کند."

در کنار سیاست و فرهنگ یکی از عناصر مهم هژمون جهانی و منطقه ای امر اقتصادی است. هنگامیکه در عرصه بین المللی زمینه های افزایش نفوذ را مورد مطالعه قرار می دهیم، با این پاسخ مواجه می شویم که، هر جامعه ای که از بعد اقتصادی در شرایط مطلوب قرار دارد، از حیث سیاسی و فرهنگی نیز دارای موقعیت فرا دستی است و بر عکس آن، جوامعی که از نظر اقتصادی در وضعیت نابسامان بسر می برند با مشکلات متعدد روبرو هستند. بر همین اساس است که اهرم تحریم اقتصادی از سوی غرب با هدف آشفته سازی اجتماعی – اقتصادی به کار گرفته شد و ایران نیز از آن بی بهره نماند و هزینه بسیار برای کشور رقم خورد به طوری که با اعمال تحریم و سوء مدیریت دولت گذشته، نرخ رشد اقتصادی کشور به سمت منفی متمایل و پنجره اقتصاد نیمه بسته شد.

اما برای بهبود وضعیت نامطلوب پیشین و افزایش موقعیت فرا دستی اقتصاد منطقه ای چه باید کرد؟ کلید پاسخ به این پرسش توسعه اقتصادی است. شرط لازم این توسعه، رشد اقتصادی و رشد اقتصادی مستلزم انباشت سرمایه است، و یکی از راه های انباشت سرمایه جذب سرمایه گذاری خارجی است؛ که مهیاترین بستر آن، بازار سرمایه به نظر می رسد.

از نظر "گونار میردال" Gunnar Myrdal، توسعه مفهومی کیفی به‌ معنای ارتقای مستمر کل نظام اجتماعی است که با شاخص هایی همچون توسعه انسانی، فرهنگی، کیفیت زندگی، درآمد و تولید ناخالص ملی و غیره سنجیده می شود؛ توسعه علاوه بر متغیرهای کمی، متغیرهای کیفی نظیر رفع فقر، بیکاری، محرومیت، بی‌سوادی و غیره را نیز شامل می شود؛ اما رشد اقتصادی، تحولی کمی است و معمولا متغیرهایی مانند تولید ناخالص داخلی، صادرات، سرمایه گذاری و ... را در بر می گیرد. نتیجه توسعه‌ رشد است، اما هر رشدی ضرورتا با توسعه همراه نیست. توسعه یک هدف است و رشد اقتصادی ابزار رسیدن به آن محسوب می شود. رشد اقتصادی به انباشت سرمایه وابسته است. اهمیت انباشت سرمایه به عنوان یکی از عوامل توسعه مشهود است. رشد اقتصادی تا زمانی ادامه خواهد داشت که سرمایه انباشته و در ظرفیت های تولیدی سرریز شود.  

در فراگرد تاریخ، بشر همواره با محدودیت منابع روبرو بوده و کمبود سرمایه در مباحث اقتصادی به عنوان یکی از مهمترین عوامل توسعه نیافتگی مطرح شده است. به عبارت دیگر، رشد و توسعه اقتصادی بدون انباشت سرمایه امکان پذیر نخواهد بود؛ به گونه ای که برخی از متفکران دلیل توسعه نیافتگی کشورها را کمبود درآمد و پس انداز و در نتیجه عدم سرمایه گذاری می دانند. سرمایه می تواند موجب رشد تجارت، بهبود سطح زندگی و رشد و توسعه اقتصادی شده و بخش تولید را تحرک بخشد. فقدان سرمایه یکی از علل اصلی گرفتار آمدن بسیاری از کشورها در دور باطل فقر و توسعه نیافتگی شناخته شده است. عدم انباشت سرمایه علاوه بر آنکه بیکاری گسترده را بدنبال دارد، موجب عقب ماندگی شده و به فقر اقتصادی می انجامد.

در مباحث مربوط به توسعه اقتصادی، یکی از راه حل های فائق آمدن بر مشکل کمبود سرمایه و خروج از دور باطل فقر، جذب سرمایه گذاری خارجی عنوان شده است. دولت ها معمولا برای فائق آمدن به مشکل انباشت سرمایه، سیاست های راهبردی خاصی اتخاذ می کنند. تخصیص فضای گسترده‌ به بخش خصوصی، سیاست‌ های نرخ مبادله ارز، مقررات تعرفه‌ ای و سیاست‌ هایی که بر جذب سرمایه‌ گذاری خارجی تاکید دارد.

آنچه استفاده از سرمایه گذاری خارجی را برای کشور های در حال توسعه ضروری می سازد، وجود شکاف پس انداز و سرمایه گذاری در این کشورها است، که پدیده کمبود سرمایه و گرایش به جذب سرمایه گذاری خارجی را شکل می دهد. راهبرد توسعه با سمت ‌گیری خارجی باید بتواند سطح پس‌ اندازها را افزایش دهد، این امر به نوبه خود، روند سریع ‌تر انباشت سرمایه و در نتیجه رشد اقتصادی سریع ‌تر را امکان ‌پذیر می ‌کند. در ایران نیز که به علت پایین بودن درآمد سرانه، حجم پس انداز افزایشی نیست، می توان با جذب سرمایه گذاری های خارجی بخشی از نیاز کشور به منابع مالی را تامین کرد.

سرمایه گذاری خارجی به دو شکل سرمایه گذاری مستقیم (FDI=Foreign Direct Investment) و سرمایه گذاری غیر مستقیم یا سبد مالی (FPI=Foreign Portfolio Investment) صورت می گیرد. در این مسیر سرمایه گذاری مستقیم با مشکلاتی روبرو است. قوانین و مقررات کشورها، مسیر سرمایه گذاری را دشوار و پیچیده می کند. کشورهای در حال توسعه غالبا نسبت به سرمایه‌ گذاری مستقیم خارجی نگاهی نامساعد دارند‌. گاهی وجود انحصارها بر تصمیم های سیاسی و اقتصادی سایه می اندازد و قوانین این کشورها، کنترل ‌بر قیمت ها را در قالب حمایت از تولید کنندگان داخلی مجاز می شمارند. در کشورهای کمتر توسعه یافته بوروکراسی حوزه اقتصادی اغلب پیچیده و پر افت و خیز است. از طرفی برخی بر این عقیده اند که سرمایه گذاری خارجی باعث نفوذ بیگانگان می شود و ورود سرمایه گذاران خارجی رقابت بازار داخلی را نابرابر می کند. این عوامل به همراه سایر مسایل اقتصادی برای سرمایه گذاران خارجی تهدید کننده است. حرکت در این مسیر، برای سرمایه گذار خارجی بسیار دشوار است از این رو به نظر می رسد سرمایه گذاری غیر مستقیم از مطلوبیت بیشتری برخوردار باشد.

بازار سرمایه از جمله نهادهای جذب سرمایه‌ گذاری است. در این بازار به دلیل انسجام، قوانین شفاف، وسعت بیشتر و ساز و کار مالی قوی تر انتقال سرمایه سریع و به سهولت صورت می پذیرد.‌ غالب سرمایه‌گذاری های غیر مستقیم خارجی از طریق بازار سرمایه صورت می گیرد. سرمایه‌ گذار با خرید اوراق قرضه و سهام شرکت‌ها در معاملات بورس به تخصیص بهینه سرمایه اقدام می‌کند. خرید اوراق بهادار در بازارهای داخلی توسط سرمایه‌ گذار خارجی، بر افزایش میزان ثروت داخلی موثر است. سرمایه ‌گذاری خارجی در سبد مالی می تواند باعث افزایش نظارت بر عملکرد شرکت ‌ها شده و اعمال حاکمیت شرکتی را تسریع کند. هزینه دسترسی به سرمایه برای بنگاه اقتصادی کاهش یافته و تامین مالی گسترده را رقم خواهد زد و امکان رشد اقتصادی را فراهم می کند. اگر امنیت سرمایه گذاری تضمین شود، سرمایه گذاران خارجی میل بیشتری برای حضور در بازار سرمایه خواهند داشت.

جهانی و منطقه ای شدن اقتصاد مهمترین پدیده سال های آخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم است. در حال حاضر کشورها نمی توانند، صرفا با اتکا به اقتصاد ملی زیست اقتصادی را بهبود بخشند. واحدهای ملی در اقتصاد جهانی مانند تار عنکبوت به هم تنیده شده اند که در صورت گریز با مخاطرات جدی مواجه خواهند شد. در عصر حاضر، کشورهای جنوب - شمال در سطح اقتصادی به صورت نیاز متقابل عمل می کنند. نیاز متقابل مفهومی کلیدی در تبیین فرایند امر اقتصادی جهان است. افزایش سهم اقتصادی کشورهای در حال توسعه (جنوب) در عرصه بین المللی به مفهوم آن است که این کشورها در حال حاضر در فرایند اقتصادی «جهان» نقش مهمی ایفا می کنند و ایران نیز از این امر مستثنی نیست. توافق هسته ای و گشایش دروازه های بین المللی به روی اقتصاد کشور، نقش ایران را در اقتصاد جهان مهم تر ساخت. رونق اقتصادی مورد انتظار در برنامه ششم توسعه، ثبات اقتصادی حاصل از اجرای برجام و انتظارات مثبت از بازار سرمایه ایران، سرمایه‌گذاران خارجی را به سرمایه گذاری در بازار سرمایه ترغیب خواهد کرد. از همین رو به کارگیری سیاست جذب سرمایه گذاری خارجی از طریق بازار سرمایه، می تواند گام مهمی در مسیر رشد اقتصادی، پس از لغو تحریم ها باشد.