وقتی زمین به گِل نشست
گروه اكتشاف و زمين شناسي - پدیده زمین شناسی «فرونشست»، حاصل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که در تمام جهان دشت‌ها معمولا با این پدیده روبه‌رو هستند اما در بازه زمانی خیلی طولانی در ایران نیز این موضوع در مناطق پنج‌گانه شامل شمال‌شرق، شمال غرب، جنوب، جنوب غرب و جنوب شرق دیده می‌شود و باید به فکر چاره‌ای برای کنترل آن بود.
به گزارش ماین نیوز، به گفته کارشناسان و فعالان این حوزه انجام مطالعات مخاطره شناسی و استفاده از دستگاه‌های پیشرفته، ضمن مشخص کردن وضعیت فرونشست‌ها می‌تواند از پیش‌روی این پدیده جلوگیری کند؛ اتفاقی که در برخی از مناطق کشور منجر به مهاجرت بومیان ساکن در دشت‌ها و اطراف آن شده است.بیشترین فرونشست در استان فارس
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور درباره پدیده فرونشست زمین و آثار آن بر منطقه گفت: فرونشست زمین تنها ویژه جنوب ایران نیست و در تمام جهان با این پدیده و نتایج حاصل از آن یعنی شکاف‌ها و فروچاله‌ها درگیر هستند. البته بیشترین فرونشست‌های کشور که ناشی از افت سطح آب زیرزمینی است در استان فارس رخ داده است.
طهمورث یوسفی گفت: بسیاری از دشت‌های استان فارس متاثر از فرونشست زمین شده‌اند که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به مرودشت، دشت شیراز، دشت کازرون که دریاچه پریشان روی آن قرار گرفته، دشت فسا، داراب و جهرم اشاره کرد. در منطقه شمال استان که جزو مناطق مرتفع استان است و رخنمون سنگی دارد، فروچاله‌هایی در سطح آن ایجاد شده است. نخستین فروچاله بیش از ۱۵ سال پیش در دشت‌ارژن ایجاد شده است. این فرونشست مخروطی شکل هم‌اکنون کل آب تالاب دشت ارژن را زهکشی کرده و در هسته مرکزی آن فرو می‌رود.
او ادامه داد: حدود ۸ سال پیش در منطقه «سور مَق» فروچاله انحلالی نزدیک به جاده اصلی ایجاد شد که قطر آن ۲۰متر و عمقش حدود ۱۲۰ متر است. یکی از بزرگترین فروچاله‌های ایجاد شده در ایران و حتی در جهان که جزو فروریزی‌های عمیق به شمار می‌آید در «ایج استهبان» شکل گرفته که روزهای نخست بین ۸۰ تا ۱۰۰متر عمق داشت و با اندازه‌گیری با مترهای فرولیزری، عمق دقیق آن۸۰ متر با عرض ۲۰ متر تعیین شد که با مرور زمان تا ۳۵ متر افزایش پیدا کرد.
به گفته یوسفی در منطقه نیریز یکسری تونل‌های انحلالی دیده شده که برخی در سطح زیرین روستاها قرار دارند اما به دلیل عمق کم و همچنین رسوبات سختی که روستا روی آن قرار گرفته‌اند تاثیری بر سازه‌های روستایی ندارند؛ اما به مرور زمان آثار فرونشست زمین به شکل ترک در خانه‌ها نمود پیدا خواهد کرد.
تغییر کاربری و فرونشست
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور به برخی از فعالیت‌های اثرگذار بر فرونشست‌ها اشاره کرد و گفت: برداشت سریع آب‌های زیرزمینی یا معدنکاری زیرسطحی و البته تغییر کاربری از عوامل اثرگذار بر فرونشست‌هاست. به عنوان مثال بسیاری از دشت‌های استان در زمان‌های پیشین بایر بودند و کشاورزی در آن انجام نمی‌شد. در نتیجه باران به شکل طبیعی به درون زمین نفوذ می‌کرد و آب‌های زیرزمینی تشکیل می‌شدند. اما با افزایش پوشش گیاهی، آب با ریشه گیاهان و کودهای شیمیایی یک محلول اسیدی ایجاد کرده و باعث تخریب رسوبات زیرزمینی یا توسعه آهک‌ها می‌شود که نتیجه‌اش ایجاد فرونشست‌هاست.
وی درباره آثار فرونشست‌ها بر شرایط زندگی بومیان منطقه و همچنین آثار باستانی و تاریخی استان فارس گفت: در منطقه «دیندارلو شِشِه‌فسا» شکاف‌های حاصل از فرونشست زمین، باعث ایجاد ترک در ساختمان‌ها و در برخی موارد ریزش چاه‌ها و تخیله منطقه از سکنه شده است. درباره مناطق تاریخی نیز می‌توان گفت مکان‌هایی همچون نقش رستم و تخت‌جمشید که روی «مِدراک» یا همان واحد سنگی قرار گرفته‌اند خطری متوجه آنها نیست زیرا فرونشست‌ها بیشتر در رسوبات آبرفتی ایجاد می‌شود.
یوسفی گفت: مطالعاتی در «دیندارلو شِشِه فسا» انجام و ۱۵ ایستگاه «جی‌پی‌اس» که میزان حرکت زمین و افت را کنترل می‌کند، راه‌اندازی شده است. همچنین در منطقه «مرو دشت» که تخت جمشید و نقش رستم در آن قرار دارند «جی‌پی‌اس» شده و ۲ سری برداشت نیز انجام شده است. یکی دیگر از اقدامات جامع انجام شده در این منطقه بررسی ۸ پارامتر شامل مطالعات آب‌های زیرزمینی، مطالعات ژئوفیزیک به روش جی‌پی‌آر، روش ژئوالکتریک و روش تصاویر رادار برای مشخص کردن وضعیت نشست زمین است که شاید در جهان هم به ندرت انجام شده باشد.
قدیمی‌ترین فرونشست کشور
مدیرکل مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب شرق کشور درباره فرونشست و انجام مطالعات مخاطره‌شناسی در این منطقه گفت: هم‌اکنون بیش از دو سوم دشت‌های ایران با پدیده فرونشست روبه‌رو هستند و دلیل آن برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است. قدیمی‌ترین فرونشست زمین در ایران مربوط به استان کرمان است که در سال ۱۳۴۶ در دشت‌رفسنجان اتفاق افتاد و بعد از آن در سال‌های گذشته یعنی تا ۲ دهه قبل نیمه‌شمالی استان کرمان و دشت‌های این منطقه همچون دشت‌سیرجان، زرند و رفسنجان، دشت کرمان با فرونشست درگیر شده‌اند و آثار فرونشست در آن دیده می‌شود.
به گفته علی رشیدی در دهه اخیر به دلیل شرایط جوی و خشکسالی، مصرف بی‌رویه آب برای کشاورزی در نیمه جنوبی استان کرمان خود را نشان داده و می‌توان به دشت جیرفت‌ـ عنبرآباد، دشت کهنوج‌ـ منوجان و همچنین بخش‌های شرقی و غربی اشاره کرد که خسارت‌های بسیاری به دنبال داشته است. در سال‌های اخیر به دلیل توسعه کشاورزی و استفاده از منابع آب زیرزمینی که به وسیله چاه تامین می‌شده، شاهد برهم خوردن تعادل آب‌های زیرزمینی بودیم.
وی با اشاره به اینکه برهم خوردن تعادل آب‌های زیرزمینی غیرقابل پیش‌بینی بوده، اظهار کرد: لایه‌های خاک به مرور زمان از بین رفته و نشان آن در بسیاری از دشت‌ها به وسیله خط‌های عریض و طویل دیده می‌شود. بطور قطع فرونشست بر شرایط زندگی اهالی منطقه اثرگذار است. بسیاری از شهرها درگیر پدیده فرونشست هستند و خساراتی به ساختمان‌ها وارد شده و باعث متوقف شدن اجرای طرح‌های توسعه‌ای شده است. به عنوان مثال اجرای طرح آب در منطقه را به دلیل درگیری با فرونشست زمین با مشکل روبه‌رو کرده و باعث مهاجرت اهالی منطقه شده است. خسارات دیگر همچون تخریب در شریان جاده‌ها، ترک‌خوردگی لوله‌ها و پل‌ها و سیل‌گیر شدن همه در اثر پدیده فرونشست ایجاد می‌شود.
رشیدی درباره راهکارهای جلوگیری از این اتفاقات و کنترل آن گفت: سازمان زمین‌شناسی به عنوان یکی از دستگاه‌های پیشگام در بحث مطالعات فرونشست زمین است. دشت‌های شمالی استان کرمان مورد مطالعه قرار گرفته و میزان فرونشست زمین در سال‌های مختلف بررسی شده است؛ اما در نیمه‌جنوبی استان کرمان، مطالعاتی انجام نشده و دلیل آن نبود منابع مالی سازمان شناسی است.
او ابراز امیدواری کرد با تامین اعتبارات مورد نیاز زمینه برای انجام مطالعات مخاطره‌شناسی فراهم شود. چرا که شورای‌عالی آب اعتباراتی را برای این موضوع مصوب کرده و در صورت ابلاغ آن به سازمان زمین‌شناسی بخش عمده‌ای از استان‌های مختلف کشور در زمینه میزان فرونشست مورد بررسی و ارزیابی و مطالعه قرار خواهند گرفت.
استفاده از آبخوان‌های آبرفتی
مدیرکل مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب غرب کشور درباره میزان فرونشست‌ها در منطقه جنوب غرب و آثار آن گفت: فرونشست در برخی از دشت‌های استان خوزستان دیده می‌شود. در واقع این پدیده زمین‌شناسی بیشتر در دشت‌هایی که از آبخوان‌های آبرفتی برای آب کشاورزی یا آب شُرب برداشت می‌کنند، اتفاق می‌افتد. به شکل مشخص در استان خوزستان، بخش زیادی از کشاورزی متکی به آب‌های سطحی است که از رودخانه‌های کرخه، کارون، دز، مارون و جراحی تامین می‌شود.
علی اژدری گفت: دشت شوش، دزفول و اندیمشک که در حاشیه جلگه خوزستان هستند میزان افت سطح آب زیرزمینی از ۲ متر تا ۱۴ متر اعلام شده اما برای مشخص شدن میزان افت فرونشست‌ها به صورت جدی اقدامی انجام نشده است. البته مسلم است که نشست زمین در منطقه جنوب غرب کشور به مرحله‌ای که فروچاله‌های بزرگ در سطح زمین شکل بگیرند، نرسیده است.
او بر این باور است که به دلیل بالا بودن اهمیت مسئله فرونشست زمین، باید قبل از بحرانی شدن آن، مطالعات جامعی انجام شده و از بروز فرونشست جلوگیری شود زیرا با وقوع فرونشست، خاک متراکم شده و با از بین رفتن ویژگی‌های آن، احیا آبخوان سخت می‌شود.
به گفته اژدری تاکنون اقدامی برای مطالعات مخاطره‌شناسی انجام نشده اما پیشنهادی به سازمان آب و برق استان خوزستان داده شده که در صورت حمایت مالی از سوی این بخش، دریک همکاری مشترک نسبت به راه‌اندازی پایگاه «جی‌پی‌اس» اقدام شده و ابتدا این عملیات را برای یک دشت را به صورت آزمایشی انجام داده و از تصاویر ماهواره‌ای رادار نیز استفاده شده و محدوده و نرخ فرونشست مشخص شود.
حفر بیش از حد چاه
مدیرکل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور نیز درباره فرونشست زمین در دشت‌های خراسان رضوی، اظهار کرده بود: به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در سال‌های گذشته، اکنون هر هفته گزارشی از یک فرونشست زمین، ترک خوردگی و فروچاله در دشت‌های استان خراسان رضوی به این نهاد ارسال می‌شود.
جعفر طاهری بحرانی‌ترین وضعیت درباره فرونشست زمین را مربوط به دشت نیشابور ذکر و بیان کرد: برداشت‌های بی‌رویه‌ای که از منابع آب‌های زیرزمینی طی سال‌های اخیر انجام شده، اکنون تبعات خود را در زیرساخت‌ها، جاده‌ها، دشت‌ها و خطوط انتقال انرژی نشان می‌دهد.
وی افزود: در دشت نیشابور هزار و ۷۰۰ حلقه چاه بهره‌برداری مجاز و به همین تعداد چاه غیرمجاز و در دشت بردسکن نیز حدود ۵۰۰ حلقه چاه وجود دارد. اکنون به دلیل انتقال آب از سد دوستی به دشت مشهد، فرونشست زمین در قسمت مرکزی این دشت متوقف شده اما قسمت‌های غرب و شمال غرب این دشت در معرض خطر است.
طاهری گفت: در دشت‌های استان‌های خراسان شمالی و خراسان جنوبی تاکنون گزارشی از فرونشست زمین به این اداره کل ارسال نشده است. اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور تاکنون اقدام به تهیه نقشه یکپارچه زمین‌شناسی استان‌های خراسان رضوی و خراسان شمالی و ۳۴ مورد نقشه‌های زمین‌شناسی کاربردی و مطالعات مربوط به مخاطرات زمین‌شناختی در گستره استان‌های خراسان و شمال شرق کشور کرده است.
وی ادامه داد: اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال‌شرق کشور هم اینک عضو فعال ستاد مدیریت بحران استان خراسان رضوی شده و در این ستاد دریافت اطلاعات مربوط به زمین لرزه و فرونشست در اولویت کار مسئولان عضو قرار دارد.
مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور گفت: سازمان مرکزی مدت زیادی است که بحث فرونشست را در منطقه دنبال کرده اما تاکنون طرح مدونی در این زمینه که قابلیت اجرا داشته باشد، ارائه نشده است. همچنین سازمان زمین‌شناسی فقط می‌تواند مخاطرات مربوط به فرونشست زمین را رصد کند و گزارش دهد اما سیاست‌ها در جای دیگری باید اتخاذ شود.
طاهری ادامه داد: برای تهیه ابزار دقیق پایش فرونشست تعاملی از سوی این سازمان با چند شرکت خارجی انجام شده و آنها فایل‌های مربوط به این ابزار را ارسال کرده‌اند.
وی گفت: سازمان زمین‌شناسی شمال شرق کشور برای تامین این ابزار آنها را در قالب یک طرح پیشنهادی (پروپوزال) در ستاد بحران خراسان رضوی ارائه داده تا درباره آن تصمیم‌گیری شود.