داستان «قلب» رآکتور اراک
عراقچی عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده: تازمانی که پی‌ام‌دی حل نشود به رآکتور آب سنگین اراک دست نخواهیم زد.
10 سال مذاکره گاه به گاه در دولت‌های هشتم، نهم و دهم با آغاز دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی جای خود را به گفت‌وگوهای رفت و برگشت فشرده و زنجیره‌ای از مذاکره برای توافق داد که در نهایت پس از کش و قوس‌های سیاسی بی‌شمار و فراز و نشیب‌های فنی فراوان در ١٤ جولای ٢٠١٥ منجر به نخستین توافق جامع رسمی میان ایران و شش قدرت آلمان، انگلیس، فرانسه، چین، روسیه و امریکا شد.
مذاکرات هسته‌ای و توانمندی هسته‌ای ایران از همان ابتدا که ماهیت و جنس فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سال‌های ٢٠٠١ تا ٢٠٠٢ علنی شد هم در داخل و هم در خارج ایران سوژه‌ای برای بحث‌های سیاسی بیش از ارایه راه‌حل‌های فنی بوده است. شاید پربیراه نباشد اگر گفته شود که همین بحث‌های هیجانی سیاسی در داخل و گروکشی‌های امریکا و متحدان آن در منطقه مانند اسراییل و عربستان در این پرونده و تبدیل آن به بهانه‌ای برای پروژه ایران‌هراسی بود که مانع از نگاه فنی و منطقی به دستاوردها، نیازها و باید و نبایدهای فعالیت‌های هسته‌ای ایران در یک دهه گذشته شد.
در دو سال گذشته اما تیم مذاکره‌کننده ایران که ترکیب آن در فاصله سال‌های ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٥ تجربه مذاکرات مستقیم اما به شکست منتهی شده با تروییکای اروپایی را داشت، سنتی نو برای به نتیجه رساندن این پرونده بنا کرد. ١٠ سال مذاکره گاه به گاه و بی‌نتیجه نشان داده بود که هرچند پرونده هسته‌ای ایران چه در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام وابسته به آن و چه در سازمان ملل متحد و شورای امنیت که شاخه‌ای از آن بود به پرونده‌ای سیاسی بدل شده است اما می‌توان با ظرافت‌های فنی و بده بستان‌های متناسب با نیاز عملی راستین ایران به این فناوری هم تداوم فعالیت‌های هسته‌ای قطعا صلح‌آمیز ایران را تضمین کرد و هم از کمند هزار سر تحریم‌های اقتصادی که به بهانه برنامه هسته‌ای بر ایران اعمال شده بود نجات یافت.
توافقی که در نیمه تابستان ٩٤ در پرونده رابطه میان ایران و ٥ عضو دایم شورای امنیت به اضافه المان به ثبت رسید به قول سید عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد ایران در دو سال گذشته بی‌نقص نیست اما نقاط ضعف آن برآمده از ماهیت بده و بستان در مذاکرات است. ایران در دو سال گذشته نه در خلأ که با شش قدرتی مذاکره کرد که در فاصله چند سال شش قطعنامه تحریمی را علیه ایران در شورای امنیت به ثبت رسانده بودند اما ایران بدون ثانیه‌ای عمل کردن به مفاد این قطعنامه‌های فصل هفتمی و لازم‌الاجرا عملا نه تنها از زیر بار این قطعنامه‌ها خارج شد که در اقدامی بی‌سابقه در تاریخ سیاسی شورای امنیت در نگارش آخرین قطعنامه موسوم به ٢٢٣١ شرکت داشته و در سایه آن شورای امنیت را به شکل‌گیری رابطه‌ای جدید با کشوری که شورا دایره قرمز رنگی پیرامون آن کشیده بود وادار کرده است.
اراک و تعهدی پرسر و صدا
در متن برنامه جامع اقدام مشترک ایران به عنوان یک طرف این مذاکرات تعهدهای فنی را در چارچوب برنامه هسته‌ای خود داده است تا در آن سوی میدان هم طرف مقابل تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را لغو کند. تعهدهای ایران که در قالب برجام محدودیت‌های مدت‌دار و نه الی‌الابد را بر برنامه هسته‌ای ایران اعمال می‌کند به وعده علی اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران نشاط و پویایی را از برنامه هسته‌ای ایران نخواهد گرفت و به استناد شرط بازگشت‌پذیری قید شده در برجام هرگاه یکی از طرف‌های مقابل ایران خلاف وعده عمل کنند، تهران می‌تواند برنامه هسته‌ای خود را به قالب پیش از اجرای برجام بازگرداند.
اصلی‌ترین تعهدهای ایران در قالب برجام ذیل چند سرفصل اساسی داده شد: ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم، تاسیسات غنی‌سازی زیرزمینی فردو، ذخایر اورانیوم غنی‌سازی شده، ظرفیت غنی‌سازی در آینده و فرایند تحقیق و توسعه، رآکتور آب سنگین اراک و نظارت‌ها و بازرسی‌ها از تاسیسات فنی. در میان تعهدهای داده شده ایران، ماهیت وعده داده شده ایران به غرب در خصوص رآکتور آب سنگین اراک هم در داخل ایران و هم در کنگره ایالات متحده سر و صداهای بیشتری به راه انداخت.
در مجلس سنای امریکا نمایندگان تندرو و مخالف برجام جان کری، وزیر امور خارجه و ارنست مونیز وزیر انرژی را متهم به امتیازدهی بیش از اندازه به ایران کرده و تاکید داشتند که دولت امریکا حق نداشته در سایه این توافق مجوز وجود یک رآکتور آب سنگین در خاک ایران را صادر کند. در داخل ایران و در جلسات کمیسیون ویژه بررسی برجام در مجلس شورای اسلامی هم نمایندگان منتقد اصرار داشتند که در سایه توافق انجام گرفته ایران ماهیت آب سنگین اراک را واگذار کرده و از آن تنها اسمی باقی مانده است.
همزمان با ورود ایران و ١+٥ به روز قبول توافق یا همان روز تصویب توافق خبر رسید که ایران، چین و امریکا در پروژه‌ای که نظارت آن از سوی ١+٥ بر عهده پکن و واشنگتن است و مدیریت آن را تهران عهده‌دار خواهد بود اقدام به مدرن‌سازی اراک و منطبق کردن آن با تعهدهای داده شده از سوی ایران در برجام خواهند کرد.
سه کشور فوق در بیانیه‌ای رسما آغاز به کار تئوریک بر روی این پروژه را اعلام می‌کنند تا در نهایت این قرارداد به امضای تمام اعضای حاضر در مذاکرات هسته‌ای برسد. رآکتور آب سنگین اراک این روزها در صدر اخبار قرار دارد؛ آب سنگین اراک چیست؟ ایران چه تعهدهای کتبی را در قالب برجام در خصوص این رآکتور داده است؟ چرا غرب تا این اندازه بر روی رآکتور آب سنگین حساسیت دارد؟ تجربه جهانی از کشورهایی که دارای چنین تکنولوژی هستند، چیست؟ در سایه توافق رسمی میان ایران و ١+٥ در خصوص اراک و همکاری سه جانبه ایران، چین و امریکا چه اتفاق‌هایی رخ خواهد داد؟
معمایی به نام رآکتور آب سنگین
آب سنگین یکی از مواد اصلی در راه‌اندازی رآکتورهای تولید انرژی و تحقیقاتی موسوم به رآکتورهای آب سنگین به شمار می‌رود. رآکتورهای آب سنگین نیازی به اورانیوم غنی شده ندارند و از اکسید اورانیوم طبیعی به عنوان سوخت استفاده می‌کنند. این فرایند، نیاز به اورانیوم غنی شده را مرتفع می‌کند اما طراحی این رآکتورها پیچیده و تولید آب سنگین نیز هزینه‌بر است.
آب سنگین از جداسازی نوعی از مولکول‌های آب با غلظت یک در هر ٧٠٠٠ مولکول به دست می‌آید که هیدروژن آن یک نوترون بیشتر از هیدروژن عادی دارد. این نوترون اضافه موجب می‌شود تا عمل کند کنندگی نوترون‌های پر سرعت به اندازه‌ای برسد که واکنش‌های زنجیره‌ای تولید انرژی از میله‌های سوخت آغاز شود در حالی که در رآکتورهای قدرت آب سبک، اورانیوم غنی شده درحد سه‌و‌نیم درصد و بیش از آن برای انجام واکنش مورد نیاز است.
در رآکتورهای آب سنگین، این ماده وظیفه خنک کردن میله‌های سوخت، همزمان با کند کردن نوترون‌های پر انرژی را به عهده دارد. با نزدیک شدن رآکتور تحقیقاتی تهران، که حدود ٤٠ سال پیش و با قدرت ٥ مگاوات راه‌اندازی شده است، به پایان عمر کاری خود و نیاز روز افزون کشور به انواع رادیوایزوتوپ‌های صنعتی و همچنین رادیو داروها، رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک با قدرت ٤٠ مگاوات طراحی و مکان آن در نزدیکی شهر خنداب در شمال غربی شهرستان اراک تعیین شد.
ایالات متحده برای نخستین‌بار در دسامبر سال ٢٠٠٢ با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای منتشر شده متوجه وجود رآکتور آب سنگین در اراک شد. در همان زمان هم از ایران خواسته شد که به دلیل نگرانی‌هایی که در حوزه تکثیر تسلیحات هسته‌ای از جانب رآکتور آب سنگین وجود دارد این راکتو را نابود کند. در سایه توافقنامه موقت ژنو که در نوامبر ٢٠١٣ میان ایران و ١+٥ منعقد شد هم ایران وعده داد که سوخت‌رسانی به این رآکتور انجام نگیرد.
چرا جهان از رآکتور آب سنگین واهمه دارد؟
مخالفت‌ها با تاسیس رآکتور آب سنگین در هرکشوری که عضو معاهده منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای (ان پی تی) است ریشه در ساختار فنی این رآکتور دارد. مخالفان می‌گویند که رآکتورهای آب سنگین در مقایسه با انواع آب سبک تهدید بیشتری در مسیر دستیابی به بمب اتم هستند. تولید آب‌سنگین به بحث‌های مربوط به جلوگیری از توسعه سلاح‌های هسته‌ای مربوط است. رآکتورهای تولید آب سنگین را می‌توان به‌گونه‌ای ساخت که بدون نیاز به تجهیزات غنی‌سازی، اورانیوم را به پلوتونیوم قابل استفاده در بمب اتمی تبدیل کند.
کشورهای هند، رژیم اسراییل، پاکستان، کره شمالی، روسیه و امریکا از رآکتورهای تولید آب سنگین برای تولید بمب اتمی استفاده کردند. با توجه به امکان استفاده از آب سنگین در ساخت سلاح هسته‌ای، در بسیاری از کشورها تولید یا خرید و فروش مقدار زیاد این ماده کنترل می‌شود.
نسخه برجام برای اراک
در متن برنامه جامع اقدام مشترک مربوط به اقدام‌های هسته‌ای ایران ذیل عنوان «اراک، آب‌سنگین، بازفرآوری» آمده است: ایران براساس طراحی اولیه مورد توافق به بازطراحی و بازساخت یک رآکتور تحقیقاتی سنگین پیشرفته و اراک با استفاده از سوخت غنی شده تا ٦٧.٣درصد در قالب یک همکاری بین‌المللی که طراحی نهایی آن را نیز تصدیق خواهد کرد، مبادرت می‌کند. این رآکتور تحقیقات هسته‌ای صلح‌آمیز و تولید رادیوایزوتوپ برای مقاصد پزشکی و صنعتی را پشتیبانی خواهد کرد. رآکتور بازطراحی شده و بازسازی شده اراک پلوتونیوم در سطح تسلیحاتی تولید نخواهد کرد. کلیه فعالیت‌ها برای بازطراحی و ساخت مجتمع‌های سوخت برای رآکتور بازطراحی شده، به جز برای نخستین‌بارگذاری سوخت در ایران انجام خواهد گرفت. همه سوخت مصرف شده در اراک برای دوره عمر رآکتور به خارج از ایران منتقل خواهد شد. این مشارکت بین‌المللی مشتمل بر کشورهای مشارکت‌کننده ١+٥ ایران و سایر کشورهایی که طرفین ممکن است مشترکا تعیین کنند، خواهد بود. ایران به عنوان مالک و مدیر پروژه، نقش راهبردی را ایفا خواهد کرد و قبل از روز اجرای توافق، گروه ١+٥ و ایران، یک سند رسمی منعقد می‌کنند که در آن مسوولیت‌هایی که اعضای گروه ١+٥ بر عهده خواهند گرفت، تعریف خواهد شد.
در ادامه این بخش از برجام هم آمده است که رآکتور آب سنگین دیگر با انباشت آب‌سنگین در ایران برای ١٥ سال نخواهد بود و همه آب سنگین اضافی برای صادرات در بازارهای بین‌المللی عرضه خواهد شد. ایران قصد دارد همه سوخت مصرف شده کلیه رآکتورهای هسته‌ای تحقیقاتی و برقی فعلی و آینده خود را برای نگهداری یا اقدام‌های بعدی، آن‌گونه که در قراردادهایی که به نحو مناسب با طرف دریافت‌کننده منعقد خواهد شد، از کشور خارج کند.
از سوی دیگر ایران در همین بخش و در بند ١٢ هم متعهد می‌شود که به جز فعالیت‌های جداسازی صرفا با هدف تولید رادیوایزوتوپ‌های پزشکی و صنعتی از نمونه تابش دیده اورانیوم غنی شده، ایران به مدت ١٥ سال وارد بازفراوری سوخت مصرف شده یا ساخت تاسیسات قادر به بازفراوری سوخت مصرف شده یا فعالیت‌های تحقیق و توسعه بازفراوری که منتج به ایجاد قابلیت بازفراوری سوخت مصرف شده شود، نخواهد شد و پس از این مدت نیز قصد چنین کاری را ندارد.
در بخش ضمیمه برجام ذیل عنوان «طراحی مفهومی اراک» هم در بخش اصول بنیادین آمده است که:
استفاده حداکثری از ساختار فعلی طراحی اولیه رآکتور تحقیقاتی اراک که توسط آژانس به عنوان IR٤٠ شناخته می‌شود، براساس رتبه‌بندی‌های مربوطه صورت گیرد.
از آب سنگین به عنوان خنک‌کننده، کندکننده و بازتابنده استفاده کند. آب سبک به عنوان یک حلقه محاط اطراف قلب جدید فشرده برای اهداف ایمنی در صورت لزوم استفاده شود.
دی اکسید اورانیوم تا ٦٧.٣درصد غنی شده در طراحی پیشرفته مجتمع به عنوان سوخت استفاده شود.
قلب پرداستان اراک
پس از بازگشت تیم مذاکره‌کننده از وین به ایران با متن برجام اما و اگرها در خصوص ماهیت آب‌سنگین اراک آغاز شد. این مساله که براساس توافق انجام گرفته، دیگر اورانیوم طبیعی در رآکتور اراک مورد استفاده قرار نخواهد گرفت و همین مساله ماهیت آب‌سنگین آن را زیر سوال خواهد برد به سوژه‌ای برای پرسش‌های مداوم از اعضای تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای در هر محفل سیاسی و دانشگاهی بدل شد.
در آن مقطع علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی در تاریخ ٦ مرداد با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه ٢ به شکل مبسوط در این خصوص توضیحاتی را ارایه کرد. صالحی در پاسخ به این ادعا که گفته شده است در رآکتور آب سنگین اورانیوم غنی شده استفاده خواهد شد در این صورت ماهیت آب سنگین اراک حفظ نخواهد شد، گفت: تعریف رآکتور آب سنگین به غنای سوخت نیست. تعریف رآکتور آب سنگین به استفاده از آب سنگین برای کندکنندگی نوترون و منعکس کردن نوترون‌هاست. ما رآکتور آب‌سنگین داریم که هم با اورانیوم غنی شده کار می‌کند و هم با اورانیوم طبیعی.
صالحی در ادامه سخنانش در پاسخ به این ادعا که قرار است در محل قلب رآکتور اراک بتن ریخته شود، گفت: زمانی که قلب رآکتور را درمی‌آورند که در یک چاله‌ای در زمین است در آنجا یک تانکر فولادی وجود دارد که ما در بازطراحی آن تانکر فولادی را در می‌آوریم و کنار می‌گذاریم.
اینکه گفته می‌شود داخل آن چاله را بتن بریزیم امری اشتباه است و این گفته‌ای است که جان‌کری به اشتباه بیان کرده و در رسانه‌های ما هم منعکس شده است. در مخزن فعلی سوراخ‌هایی تعبیه شده که با توجه به طراحی قبلی بوده است اما اگر بخواهیم مخزن را و قلب را بازطراحی کنیم با توجه به سوخت غنی‌شده آن، همه‌چیز باید عوض شود و آن مخزن دیگر قابل استفاده نخواهد بود. ١+٥ معتقدند که مخزن قبلی یا باید بریده شود یا در آن بتن ریخته شود. من به عنوان رییس سازمان انرژی اتمی و کارشناس باید بگویم که حتی اگر مخزن را در بیاوریم و کنار بگذاریم و در آن بتن نریزیم دیگر اجازه برگرداندن آن به داخل قلب رآکتور را نمی‌دهم و این مساله به خاطر مسائل ایمنی در رآکتور است که بسیار حایز اهمیت است. اگر خدشه یا ترکی که به چشم نیاید روی این مخزن قرار گیرد در آینده ممکن است اشکالات غیرقابل جبران ایجاد کند. ما اگر مجبور به بازگشت به قبل از برجام باشیم در حالی که آن مخزن را از قلب رآکتور درآورده‌ایم باید برای دوباره کار گذاشتن آن مخزن جدید بسازیم.
در سایه برجام برخلاف اصرارهای اولیه ١+٥ مبنی بر اینکه اراک باید ماهیت آب سنگین خود را از دست دهد، ایران پیشنهاد بازطراحی قلب رآکتور را به گونه‌ای که پلوتونیوم تولیدی به میزان یک پنجم کاهش پیدا کند ارایه داد و در نهایت هم مورد استقبال طرف مقابل قرار گرفت.
براساس طراحی قبلی اراک این رآکتور سالانه ٩ تن پلوتونیوم تولید می‌کرد که همین مساله به اصلی‌ترین دغدغه گروه‌های مخالف با توسعه بمب اتم در هر کشوری و نه تنها ایران بدل شده بود. براساس طراحی جدیدی که انجام خواهد گرفت در قلب رآکتور اراک اورانیوم غنی شده قرار می‌گیرد و تعداد لوله‌های اورانیوم کمتر خواهد بود و به دلیل آنکه فضای بیشتری بازخواهد شد امکان تحقیقات بیشتری دست داده و شار نوترونی هم بالا می‌رود. یکی دیگر از فواید مدرن‌سازی اراک این است که رآکتور فعلی اراک به لحاظ تکنولوژی متعلق به ٤٠ سال پیش روسیه است اما اکنون در بازطراحی این رآکتور می‌توان از تکنولوژی پیشرفته و جدید استفاده کرد.
پروژه مدرن‌سازی اراک در برجام
در میان تعهدهای ایران در قالب ١+٥ تنها مساله پروژه مدرن‌سازی اراک است که به شکل قراردادی جدید میان ایران و ١+٥ درخواهد آمد و چند و چون آن نیز در قالب یک سند میان وزرای امور خارجه ایران و شش کشور مقابل آن به امضا خواهد رسید.
در متن برجام درخصوص پروژه مدرن‌سازی اراک آمده است: یک مشارکت بین‌المللی مرکب از اعضای ایران و ١+٥ که ممکن است بعدا گسترش پیدا کرده و کشورهای ثالثی را که با رضایت طرفین تعیین می‌شوند هم دربربگیرد برای پشتیبانی و تسهیل بازطراحی و ساخت مجدد رآکتور IR٤٠ در اراک به یک رآکتور مدرن که بیش از ٢٠ مگاوات نبوده و از آب سنگین به عنوان خنک‌کننده و کندکننده استفاده و بر پایه طراحی مفهومی موافقت شده، تاسیس خواهد شد.
در بخش‌های دیگری از این بند برجام که ذیل پیوست سه در قالب همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران و ١+٥ آمده تاکید شده است که: ایران به عنوان مالک و مدیر پروژه نقش رهبری داشته و مسوولیت کلیت اجرای پروژه مدرن‌سازی اراک را بر عهده خواهد داشت. در خصوص بازه زمانی این پروژه هم آمده است: اعضای ١+٥ و ایران پیش از رسیدن به روز اجرایی‌شدن یک سند رسمی را که در آن تعهدات محکم آنها در پروژه مدرن‌سازی اراک بیان شده را منعقد خواهند کرد.
بنابراین در سایه همکاری‌های ایران و ١+٥ در پروژه‌های صلح‌آمیز هسته‌ای رآکتور آب سنگین اراک که روزی طرف مقابل حتی از برزبان آوردن نام آن در سر میز مذاکره از ترس مشروعیت بخشی به ماهیت آب سنگین آن هم واهمه داشت بر اساس استانداردهای بین‌المللی پروانه رسمی راه‌اندازی و بهره‌برداری را هم دریافت خواهد کرد.
براساس برآوردهای انجام گرفته پروژه مدرن‌سازی اراک به بازه احتمالا پنج ساله نیاز دارد. گفته می‌شود که با توجه به کوچک بودن ابعاد رآکتور اراک و سرعت عمل چینی‌ها در این حوزه می‌توان به بازه زمانی کمتر از پنج سال هم برای تکمیل آن امیدوار بود. براساس توافق انجام گرفته میان ایران و ١+٥، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در راستای تایید راستی‌آزمایی اقدام ایران در این خصوص در تمام مراحل مدرن‌سازی رآکتور آب سنگین اراک حضور خواهد داشت.
مثلث ایران، چین و امریکا
در حالی که در جریان طرح تبادل سوخت ایران همواره از ابتدای به ثمر رسیدن برجام نام روس‌ها شنیده می‌شد، ایران درخصوص پروژه مدرن‌سازی اراک هم روی همکاری‌ها با چینی‌ها حساب باز کرد و در فاصله روز جمع‌بندی تا روز تصویب هم علی‌اکبر صالحی با سفر به چین و دیدار با همتای چینی خود و همچنین سفر به وین و دیدار همزمان با همتای چینی و ارنست مونیز وزیر انرژی امریکا در خصوص پیشبرد این پروژه رایزنی‌هایی داشت.
ساعاتی پیش از برگزاری نخستین نشست کمیسیون مشترک ایران و ١+٥، وزرای انرژی ایران و امریکا به همراه همتای چینی خود در بیانیه‌ای رسمی اعلام کردند که جرقه‌های مهیاشدن سند قرارداد برای مدرن‌سازی اراک زده شده است. سندی که امضای ایران و شش کشور مقابل آن عملا پشتوانه‌ای حقوقی برای تعهدات داده شده به ایران از سوی طرف مقابل در این پروژه خواهد بود. براساس بیانیه صادر شده فوق، ١+٥ کارگروهی را تا پیش از روز اجرای توافق مشخص خواهد کرد که در آن کارگروه وظیفه هرکدام از طرفین این قرارداد مشخص خواهد شد.
اقدامات مربوط به آنچه در دو بند بعدی آمده است، تنها هنگامی آغاز خواهد شد که آژانس، پایان پرونده موضوعات حال و گذشته (PMD) را اعلام کند. رابعاً: اقدام در مورد نوسازی کارخانه اراک با حفظ هویت سنگین آن، تنها در صورتی آغاز خواهد شد که قرارداد قطعی و مطمئن درباره طرح جایگزین و تضمین کافی برای اجرای آن منعقد شده باشد.
سیدعباس عراقچی پس از پایان نخستین نشست کمیسیون مشترک در وین که دوشنبه هفته گذشته برگزار شد درخصوص وضعیت پروژه مدرن‌سازی اراک که بر اساس برجام سند آن باید پیش از روز اجرا به امضای وزرای امور خارجه ایران و ١+٥ برسد، گفت: در خصوص مدرنیزه کردن رآکتور اراک، پیشرفت‌های خوبی تا الان انجام شده است و مذاکراتی که طی سه ماه گذشته در جریان بود تا قبل از شروع روز تصویب، ما مذاکرات را در خصوص اراک آغاز کنیم. موضوعی که در این خصوص برای ما مهم است، سندی رسمی است که باید بین ایران و هر شش کشور عضو گروه ١+٥ امضا شود که پیش‌نویس این سند توسط کارشناسان ما آماده شده و در حال طی مراحل نهایی آن است که آن شاالله بین وزرای ایران و ٦ کشور دیگر امضا خواهد شد که بعد از امضا، کار روی اراک آغاز خواهد شد و امیدواریم که در زمان کوتاهی این کار هم به انجام برسد.
دستور جدید رهبری در خصوص رآکتور آب‌سنگین اراک
در تازه‌ترین تحول انجام گرفته در روند اجرای برجام، مقام معظم رهبری در تاریخ ٢٩مهر در قالب یک نامه به رییس‌جمهور برجام را به شکل مشروط تایید کرده و ٩ شرط را برای اجرای برجام تعیین کردند. در این نامه اجرای تعهد ایران در خصوص رآکتور آب سنگین اراک به دو مساله منوط شده بود: اقدامات مربوط به رآکتور اراک تنها هنگامی آغاز خواهد شد که آژانس، پایان پرونده موضوعات حال و گذشته (PMD) را اعلام کند و اقدام در مورد نوسازی کارخانه اراک با حفظ هویت سنگین آن، تنها در صورتی آغاز خواهد شد که قرارداد قطعی و مطمئن درباره طرح جایگزین و تضمین کافی برای اجرای آن منعقد شده باشد.
ساعاتی پس از انتشار این نامه سیدعباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد ایران با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری در خصوص مراحلی که با توجه به متن نامه رهبری برای پیشبرد پروژه مدرن‌سازی اراک طی شود، توضیحات مبسوطی را ارایه کرد. معاون امور حقوقی و بین‌الملل وزیر امور خارجه در پاسخ به این سوال که فرمایش رهبری در نامه تایید مشروط برجام به این معناست تا زمانی که پرونده پی‌ام‌دی بسته نشود ایران نباید دست به مدرن‌سازی رآکتور اراک بزند، گفت: بله. همین معنا را می‌دهد. این ناشی از یک دغدغه بسیار بزرگ است که همگی ما هم داشته‌ایم و به دنبال این بودیم که پرونده ادعاهای ساختگی در خصوص برنامه‌های هسته‌ای ما برای همیشه بسته شود. یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای این دوره از مذاکرات این بود که در کنار مذاکرات هسته‌ای در خصوص آینده برنامه هسته‌ای، مذاکرات ما با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای حل و فصل موضوعات گذشته هم صورت گرفت.
او افزود: ما تقریبا همزمان با رسیدن به برجام به ١+٥ با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم به یک نقشه راه برای پایان دادن به پرونده ادعایی پی‌ام‌دی رسیدیم. مطالعات ادعایی پرونده سنگینی است که با جعل مسائل و بزرگنمایی برخی وقایع، پرونده پیچیده‌ای را ساخته و ادعا کردند که برنامه هسته‌ای ایران ابعاد نظامی داشته و این پرونده منجر به اتفاق‌هایی شد که در این سال‌ها شاهد آن بودیم. ما در ١٢ سال گذشته سعی کردیم گذشته روشن برنامه هسته‌ای ایران را ثابت کنیم. تا به امروز به این دلیل که این اراده سیاسی برای حل و فصل مساله وجود نداشت همکاری ما با آژانس نه تنها خوب پیش نمی‌رفت بلکه اثر معکوس هم می‌داد و از جواب به سوال‌های پیشین سوال‌های جدید طرح می‌شد. در طول مذاکرات سیاست درستی که اتخاذ شد این بود که همزمان با پیشرفت مذاکرات مساله مطالعات ادعایی یا به تعبیر غرب پی‌ام‌دی هم باید حل و فصل شود. خواست ما این بوده و است که پیش از آنکه ایران اقدام‌ها و تعهدهای خود را تکمیل کند پرونده پی‌ام‌دی هم بسته شود و مخصوصا در نقشه راهی که با آژانس امضا کردیم هم تاریخ‌ها را به گونه‌ای انتخاب کردیم که با تاریخ‌های مندرج در برجام هماهنگی داشته باشند و همواره پی‌ام‌دی یک قدم از نظر زمانی عقب‌تر باشد و ما مطمن باشیم که مراحل پی‌ام‌دی انجام شده و پس از آن مراحل اجرای ما به تعهدات قرار دارد.
وی با تاکید بر اینکه تا زمانی که پی‌ام‌دی حل نشود ما به رآکتور آب سنگین اراک دست نخواهیم زد، افزود: ممکن است مقدمات کار را برای اجرای تعهد در قالب برجام انجام دهیم که منظور از مقدمات هم مهیا کردن قراردادهای لازم است.
در حال حاضر ما یک مرحله مهم در نقشه راه را پشت سرگذاشته‌ایم و این مرحله ١٥ اکتبر گذشته بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که کار من با ایران در خصوص طرح سوال و دریافت پاسخ از ایران در خصوص مساله پی‌ام‌دی تمام شده است. با این اعلام و تکمیل این مرحله، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایران کاری نداشته و کارشناسان در وین که مقر آژانس است گزارش خود را تهیه می‌کنند و باید ارزیابی خود از مساله پی‌ام‌دی را تا ١٥ دسامبر (٢٤ آذر) تحویل شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بدهند. البته این احتمال وجود دارد که آژانس این گزارش را زودتر هم در اختیار شورای حکام قرار دهد. زمانی که این گزارش در اختیار شورای حکام قرار بگیرد براساس برجام کشورهای ١+٥ موظف خواهند بود که پیش‌نویس یک قطعنامه را به شورای حکام ارایه دهند که براساس آن پیش‌نویس پرونده پی‌ام‌دی بسته شود. زمانی که شورای حکام این قطعنامه را تصویب کند به معنای بسته شدن کامل پرونده پی‌ام‌دی خواهد بود.
رییس ستاد اجرا و پیگیری برجام در وزارت امور خارجه با اشاره به اینکه ما اراک را نگاه می‌داریم تا زمانی که خیال ما از بسته شدن پرونده پی‌ام‌دی جمع شود، خاطرنشان کرد: در خصوص اراک در حال حاضر مواردی را به لحاظ موارد اداری و اسنادی انجام می‌دهیم. بیانیه مشترکی میان ایران، چین و امریکا صادر شد که هر سه طرف در آن اراده خود را برای شرکت در این پروژه اعلام کردند. سند دیگری هم در حال مذاکره است. بر اساس برجام یک سند رسمی باید میان ایران و شش کشور امضا شود و با این امضا شش کشور تعهد قوی خود را اعلام می‌کنند که پروژه مدرن‌سازی اراک به سرانجام برسد. در این سند شش کشور مقابل ایران مسوولیت‌های خود را مشخص کرده و اعلام خواهند کرد.
معاون وزیر امور خارجه کشورمان با اشاره به اینکه سند مدرن‌سازی اراک در نشست اخیر وین نهایی شده و در حال حاضر به پایتخت‌ها رفته تا برای تایید نهایی مهیا شود، گفت: زمانی که وزرای امور خارجه این سند را امضا کنند سند قوی و رسمی خواهد بود که در آن تاکید شده مالک پروژه ایران است. در این پروژه چین و امریکا بیشترین نقش را دارند اما تمام شش کشور نقش‌هایی حتی در حد مشاوره یا تامین تجهیزات خواهند داشت. در این پروژه گواهینامه‌هایی که امریکا مسوول صدور آن است از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار خواهد بود. با امضای این سند ایران مهیا می‌شود که پس از بسته شدن پرونده پی‌ام‌دی در شورای حکام، قلب رآکتور را که باید با قلب جدید جایگزین شود، خارج سازد.