روایت 20 سال تلاش ایران برای الحاق به WTO/ درسی که از الحاق افغانستان به WTO می‌توان گرفت
اقتصاد > اقتصاد سیاسی - اقتصادنیوز نوشت: مدیر کل پیشین دفتر نمایندگی تام‌الاختیار تجاری معاونت امور بین‌الملل وزارت بازرگانی که سال‌ها برای الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت(WTO) فعالیت کرده، علل بازماندن ایران از عضویت در WTO و عوامل الحاق افغانستان به این سازمان را تشریح کرد.
انتشار خبر پیوستن افغانستان به سازمان جهانی تجارت، بار دیگر این سؤال را تازه می‌کند که چرا ایران هنوز نتوانسته عضو WTO شود و با گذشت 20 سال از ارائه درخواست عضویت ایران به این سازمان، هنوز حتی چشم‌انداز مشخصی از زمان عضویت ایران در سازمان جهانی تجارت پیش روی کشور ما نیست، اما کشوری مانند افغانستان موفق به عضویت در این سازمان شده است؟
اسفندیار امیدبخش، مدیرکل پیشین دفتر نمایندگی تام‌الاختیار تجاری معاونت امور بین‌الملل وزارت بازرگانی، در پاسخ به این پرسش که چرا افغانستان هم توانست به WTO بپیوندد، اما ایران همچنان در انتظار است؟ گفت: درخواست الحاق افغانستان به WTO در ماه نوامبر یا دسامبر سال 2004 در شورای عمومی، مورد بررسی قرار گرفت، گروه کاری‌اش هم برای بررسی عضویتش تشکیل شد و حدود 11 سال بعد؛ یعنی همین پنجشنبه که رسما عضویتش توسط دهمین اجلاس وزرا در شهر نایروبی کنیا اعلام شد، پروسه کارش پایان یافت.
او افزود: طبق رویه این سازمان، هر کشوری که کارهای فنی و مسائل مربوط به الحاقش به WTO به انجام می‌رسد، ابتدا باید این مصوبه را در پارلمان کشورش به امضا برساند. برای تصویب در پارلمان هم حدود شش ماه به کشورها مهلت می‌دهند که این فرآیند را در مجالس یا مراجع قانون‌گذاری داخلی خود سپری کنند. در واقع هر کشور حداکثر شش ماه فرصت دارد این درخواست یا مصوبه را در پارلمانش به تصویب برساند و تصویب نهایی در پارلمان کشورها به عنوان یک الزام باید مد نظر قرار بگیرد. نهایتا 30 روز پس از تصویب پارلمان، آن کشور رسما به عضویت سازمان درمی‌آید.
نقش‌آفرینی عامل سیاسی در الحاق به WTO
امیدبخش اظهار کرد: نکته‌ای که باید بر آن تأکید کرد این است که با توجه به اینکه دولت‌ها در سازمان جهانی تجارت عضو هستند، طبیعتا عامل سیاسی در این فرآیند نقش ایفا می‌کند. به این معنا که کشورهای عضو باید اجازه بدهند که کشور جدیدی به این مجموعه بپیوندد.
مدیرکل پیشین دفتر نمایندگی تام‌الاختیار تجاری معاونت امور بین‌الملل وزارت بازرگانی همچنین گفت: درباره افغانستان حداقل با توجه به حضور ناتو و نظامیان امریکا بعد از سال 2001 و 2003 در افغانستان، عملا فرآیند توسعه اقتصادی افغانستان تا حدودی با کمک کشورهای غربی و به‌ویژه امریکا دنبال می‌شد. حتی من به یاد دارم که درباره رژیم تجاری این کشور، مؤسسه‌ای تحت عنوان USAID که به کشورهای در حال توسعه در حوزه‌های مختلف از جمله الحاق به WTO کمک می‌کند، به این کشور کمک می‌کرد. دولت افغانستان چنین کمک‌هایی را از امریکا دریافت کرده است.
او افزود: می‌توان گفت با توجه به مناسبات سیاسی خوبی که بین دولت افغانستان و دولت امریکا وجود داشته، نقش قدرت‌ها در این فرآیند کاملا آشکار است، اما از این لحاظ که بگوییم وضعیت اقتصادی افغانستان در مقایسه با اقتصاد ما چه آماد‌‌گی‌هایی داشته، مسلما اقتصاد ایران به مراتب قوی‌تر است. ایران از لحاظ منابع، ساختار اقتصادی، امکانات اقتصادی، نیروی جوان و نیروی تحصیل‌کرده، نه تنها نسبت به افغانستان، بلکه نسبت به بسیاری از کشورهای منطقه در جایگاه بالاتری قرار دارد. بنابراین اینجا دیگر نمی‌توان در این زمینه که با درخواست یک کشور در فرآیند الحاق چه برخوردی شود، عامل اقتصادی را خیلی دخیل دانست. ایران در تیر ماه سال 75 درخواست الحاقش را ارائه کرده است؛ یعنی ما وارد بیستمین سالی می‌‌شویم که از ارائه درخواست‌مان برای عضویت در این سازمان می‌گذرد.
امیدبخش در ادامه تأکید کرد: صرفا مانع و عامل سیاسی از دنبال شدن فرآیند الحاق ما به سازمان جلوگیری کرده است. کما اینکه از سال 75 عملا تا سال 84 مدت 9 سال طول کشید تا فقط بتوانیم به عضویت ناظر خود دست یابیم. از آن موقع 10 سال گذشته، اما متأسفانه تلاش‌هایی که صورت گرفته، منجر به رفع مانع سیاسی نشده است. اولین اقدامی که باید صورت بگیرد، فراهم کردن فضایی است برای تشکیل گروه کاری ایران و تعیین رئیس گروه کاری ایران که چنین اقدامی هم صورت نگرفته است.
او ادامه داد: این مسأله تا به حال صرفا به خاطر مخالفت امریکا بوده است. چون مکانیسم تصمیم‌گیری در سازمان بر اساس اجماع است، اگر هر کشوری برای هر موضوعی مخالف باشد، طبیعتا آن تصمیم‌گیری اجرا نمی‌شود. کشوری مثل امریکا از آغاز مذاکرات ما و حتی از تشکیل گروه کاری ما ممانعت می‌کند. بنابراین ما نباید خودمان را مقایسه کنیم با افغانستان که می‌توان گفت در این سال‌ها با توجه به حضور نظامیان امریکایی و نیروهای نظامی ناتو، عملا یک کشور تحت اشغال امریکا بوده و هنوز هم کم و بیش همین طور است. پس وضعیت افغانستان کاملا با جمهوری اسلامی ایران متفاوت است.
درسی که از الحاق افغانستان به WTO می‌توان گرفت
امیدبخش در ادامه عنوان کرد: درسی که ما می‌توانیم از این موضوع بگیریم این است که فعلا کارشناسان، برنامه‌ریزان و مقامات روی عامل اقتصادی تکیه نکنند. عامل اقتصادی یک عامل بلندمدت است که فرآیند الحاق ما را تسریع یا کند می‌کند. اما آنچه اساسا مانع آغاز شدنِ این فرآیند می‌شود، صرفا یک عامل سیاسی است که تا به حال بوده و الآن هم چنین است. بنابراین نباید تصور شود وضعیت افغانستان از ما بهتر بوده که عضو WTO شده است. کما اینکه کشورهایی مانند ارمنستان و گرجستان هم که به سازمان ملحق شده‌اند، وضعیت اقتصادی‌شان از ما بهتر نبوده و نیست. الآن ایران بزرگ‌ترین اقتصاد جهان است که خارج از این سازمان قرار دارد. هیچ کشور دیگری نیست که عضو سازمان نباشد و اقتصادش از ایران بزرگ‌تر باشد.
او سپس اظهار کرد: من فکر می‌کنم همه اینها برای مقامات و مسوولان درس و تجربه است که ببینیم برخورد با مسائل بین‌المللی فقط از منظر اقتصادی و تجاری نیست و وقتی پای دولت‌ها وسط است، قطعا عامل سیاسی نقشی تعیین‌کننده دارد، همان طور که الآن سوریه هم سال هاست که عضو ناظر است، ولی به دلیل همین مسائل و مشکلات سیاسی که با دنیای غرب و امریکا دارد، هیچ اقدامی برایش صورت نگرفته است،
مدیرکل پیشین دفتر نمایندگی تام‌الاختیار تجاری معاونت امور بین‌الملل وزارت بازرگانی در پاسخ به این سؤال که با توجه به تأخیر ایران در ارائه گزارش رژیم تجاری، آیا بین همه مسوولان ایرانی درباره پیگیری‌های لازم برای پیوستن به WTO اجماع وجود دارد؟ گفت: گزارش رژیم تجاری ما در زمانی که من مسوولیت داشتم، تنظیم شد و ما سال 88 آن را ارائه کردیم. پیرو این گزارش 700 سؤال از ما کردند. پاسخ‌ها را هم تهیه کردیم و برایشان فرستادیم. اما از آبان‌ماه سال 90 که ما پاسخ‌ها را به سازمان ارائه کرده‌ایم تا به حال که چهار سال می‌گذرد، هیچ اتفاق دیگری نیفتاده است. اتفاقی که ما انتظار داریم رخ دهد این است که در این سازمان اجماع حاصل شود برای تشکیل گروه کاری ایران و تعیین رئیس این گروه که ما رسما وارد مذاکرات الحاق شویم که متأسفانه این اتفاق نیفتاده است. آنچه باید انجام شود در کشور، طبیعتا به عنوان یک دستور کار در دولت و به‌ویژه وزارت خارجه این است که این موضوع را به عنوان یک مطالبه جدی فعالان اقتصادی کشور و به‌ویژه بخش خصوصی مورد پیگیری قرار دهند.
فعلا فقط باید اقدامات دیپلماتیک داشته باشیم
او در پاسخ به این پرسش که آیا در مجموع اقدامات ایران برای الحاق به WTO کافی بوده است؟ اظهار کرد: به نظر من فعلا باید برای رفع مانع سیاسی و آغاز مذاکرات الحاق، فقط اقدامات دیپلماتیک داشته باشیم. مسائلی که ما از آنها سخن می‌گوییم مانند اینکه آمادگی اقتصادی نداریم، مشکل واردات داریم و صنایع ما دچار مشکل خواهند شد، مسائلی است که تا 10 سال آینده هم برای پرداختن به آنها زمان داریم تا خودمان را آماده‌تر کنیم. به هر حال 10 سال با دو برنامه توسعه، تمرین خوبی است که کشور تدریجا خود را با هنجارهای اقتصاد بین‌الملل هماهنگ کند.
امیدبخش سپس گفت: علاوه بر افغانستان، همزمان لیبریا هم عضوWTO شده است. لیبریا عضو صد و شصت و سوم و افغانستان عضو صد و شصت و چهارم سازمان هستند. اینها کشورهایLDC یا Least Developed Country یعنی کشورهای کمتر توسعه‌یافته در دنیا هستند که لیبریا و افغانستان هم جزو این کشورها هستند. برای این کشورها در الحاق به WTO شرایط خاصی وجود دارد؛ یعنی به دلیل وضع توسعه‌ای که دارند، تعهداتِ به مراتب کمتری را هم باید در سازمان بپذیرند.
او افزود: طبیعتا با توجه به محدودیت‌های افغانستان، عملا فرآیند الحاق این کشور به سازمان نیز 11 سال طول کشید. قطعا کشوری مثل ما و دیگر کشورهای در حال توسعه در مذاکرات الحاق، امتیازاتی را که کشورهای LDC دارند، نخواهند داشت. به هر حال عضویت افغانستان در WTO به عنوان یک نشانه یا عامل در محافل ایرانی مطرح می‌شود که افغانستان عضو شد و ما نشدیم. ما هم باید الحاق این کشور را به عنوان یک درس یا تجربه مورد تحلیل قرار دهیم که ببینیم در دنیای امروز، کشورها و عوامل سیاسی چقدر می‌توانند برای پیشبرد اهداف اقتصادی و توسعه‌ای کشور مانع شوند.
الحاق به WTO حداقل 10 سال زمان می‌برد
امیدبخش در پاسخ به این سؤال که به داشتن 10 سال مهلت برای اقتصاد ایران در تطبیق با هنجارهای اقتصاد بین‌الملل اشاره کردید، منظورتان این است که پیوستن ایران به WTO تا 10 سال آینده هم محقق نمی‌شود؟ گفت: بحث این است که وقتی ما مذاکرات الحاق را شروع کنیم، انتهایش دیگر معلوم نیست. ممکن است 20 سال باشد، کما اینکه برای الجزایر این مرحله از سال 1987 تاکنون ادامه یافته است. ما هیچ کشوری نداریم که پس از شروع مذاکرات، الحاقش به سازمان کمتر از هفت سال طول کشیده باشد. البته مورد قرقیزستان را داریم که این کشور هم یک استثنا بوده است، ولی به طور معمول مذاکرات کشورهایی که اخیرا ملحق شده‌اند، بین هفت، 10 و 15 سال یا برای روسیه 18 سال طول کشیده است.
او تأکید کرد: این 10 سالی که عرض کردم، حداقل است که آن هم از زمان آغاز مذاکرات الحاق شروع می‌شود و تمرینی است برای اینکه ببینیم میزان تعهدات چه خواهد بود، چه چیزهایی از ما درخواست می‌کنند و اینکه آیا آمادگی پذیرش آن را داریم یا نه. به هر حال چین هم این مسیر را دنبال کرد؛ سال‌ها خود را برای الحاق آماده کرد و بعد تعهدات را پذیرفت. لازم نیست ما از روز اول تعهدات را بپذیریم. آنچه برای آغاز کار لازم است، آمادگی سیاسی، هماهنگی و برنامه‌های استراتژیک توسعه است و اینکه بخواهیم خودمان را با اقتصاد بین‌الملل پیوند بزنیم و از نیروهای اقتصاد بین‌الملل در برنامه‌های توسعه خود استفاده کنیم. اما متأسفانه ما هنوز وارد این مرحله نشده‌ایم.