بعد از توقف سه ساله راه‌اندازی بورس ارز بار دیگر به یکی از طرح‌های اصلی برای مدیریت بازار ارز تبدیل شد. شورای عالی بورس در آخرین مصوبه خود تاسیس بورس ارز را دوباره کلید زد.

 مصوبه‌یی که بورسی‌ها بسیار از آن استقبال کردند اما بانک مرکزی اما و اگر‌هایی را پیش روی این طرح قرار داد. صمد کریمی، مدیر اداره صادرات بانک مرکزی با بیان اینکه مصوبه شورای عالی بورس طراحی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز بود، گفت: جلسه نهایی در شورای عالی بورس با حضور رییس کل محترم بانک مرکزی برگزار و موضوع طراحی و راه‌اندازی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه تصویب شد. مصوبه شورا در واقع طراحی و به‌کارگیری ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه(فوروارد، فیوچرز، آپشن و سوآپ ارزی) است.

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از تعادل ، کریمی در گفت‌و‌گویی با اشاره به 9 پیش‌نیاز برای طراحی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز اظهار کرد: وجود عرضه‌کنندگان و متقاضیان بی‌شمار ارز، عدم سرکوب مالی مانند کنترل نرخ بهره و سهمیه‌بندی اعتباری، اجرای سیاست‌های تثبیت اقتصادی شامل کنترل تورم و انضباط مالی، آزادسازی مالی، وجود نرم‌افزارهای فنی، انسانی، سازمانی و مدیریتی مناسب، مقررات‌زدایی و وضع مقررات جدید، یکسان‌سازی نرخ ارز و تعمیق معاملات نقد (Spot) در بازار بین بانکی، رفع تحریم‌های بانکی پیش‌نیازهای طراحی اجرای ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز است. گفت‌وگو با صمد کریمی، مدیر اداره صادرات بانک مرکزی را در ادامه می‌خوانید.

 رییس کل بانک مرکزی در نخستین و آخرین اظهارنظر خود درباره بورس ارز ضمن اعلام موافقت با آن، یکسان‌سازی نرخ ارز را پیش‌نیاز راه‌اندازی بورس ارز دانست. آیا پیش‌نیاز‌های دیگری از نظر بانک مرکزی برای ایجاد این ساختار جدید وجود دارد؟

براساس تبصره 3 ماده 20 قانون رفع موانع تولید وزارت امور اقتصادی و دارایی موظف شده در مدت مشخصی پس از تصویب قانون با همکاری بانک مرکزی، سازمان بورس و اوراق بهادار آیین‌نامه‌یی را تحت عنوان «پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز» تدوین و به هیات وزیران ارائه کند. شورای عالی بورس در همین راستا جلساتی را برگزار کرد. نمایندگان بانک مرکزی هم در این جلسات شرکت و نقطه نظرات خود را مطرح کردند. جلسه نهایی در شورای عالی بورس با حضور رییس کل بانک مرکزی برگزار و موضوع طراحی و راه‌اندازی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه تصویب شد.

بنابراین آنچه در جلسه شورای عالی بورس به تصویب رسید، این بود که بانک مرکزی با همکاری سازمان بورس و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط در کمیته‌های تخصصی، موضوع به‌کارگیری ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه و الزامات آن به ویژه یکسان‌سازی نرخ ارز را بررسی و گزارش مربوطه در شورای عالی بورس مطرح شود. پیش‌نیاز‌های دیگری نیز توسط این بانک مطرح شد که تشریح خواهم کرد.

یعنی مصوبه شورای عالی بورس، راه‌اندازی بورس ارز نبود؟
مصوبه شورا در واقع طراحی و به‌کارگیری ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه (فوروارد، فیوچرز، آپشن و سوآپ ارزی) است.

وضعیت بازار ارز ایران شامل نقد و مشتقه چگونه است؟
بازار ارز کشور یکی از نقدترین بازار‌های کشور محسوب می‌شود که نقش اساسی در تامین مالی تجارت و پروژه‌ها دارد. طی این سال‌ها بازار بین بانکی ارز و بازار آزاد ارز با مختصات خاص خود در کشور فعالیت داشته و پس از یکسان‌سازی نرخ ارز در سال 1381 بر معاملات بازار ارز افزوده شده اما با تشدید تحریم‌ها از نیمه دوم سال 1389 حجم معاملات کاهش یافت. هم‌اکنون بازار ارز ایران در کنار بازار سهام فعال‌ترین بازار معاملات دارایی مالی محسوب می‌شود. لازم به ذکر است، این بانک در مردادماه سال 1389 آیین‌نامه معاملات آتی ارز را ابلاغ کرد اما به دلیل قطع فروش عمومی بانک مرکزی به بانک‌های کشور، تشدید تحریم‌های بانکی و کاهش سطح روابط کارگزاری و... اجرایی نشد.

یعنی معتقدید این بازار پاسخگوی آنچه هدف راه‌اندازی بورس ارز است، خواهد بود و نیازی به راه‌اندازی بورس نیست؟
مهم طراحی و راه‌اندازی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه جهت کنترل و مدیریت ریسک نرخ ارز است که بورس ارز نیز تحت شرایطی می‌تواند در دستیابی به این هدف موثر باشد.

موافقان راه‌اندازی بورس ارز می‌گویند ما نیازمند بازار شفاف و رسمی برای کشف قیمت واقعی ارز هستیم تا این چند نرخی وجود نداشته باشد. اینکه نرخ ارز باید یکسان‌ شود از پیش‌نیازهایی بود که موافقان راه‌اندازی بورس ارز هم بدان معتقدند. آیا ما نیاز به راه‌اندازی بازار ارز شفافی هستیم که نرخ واقعی ارز در آن کشف شود؟
البته در ادبیات اقتصادی نرخ واقعی ارز تعریف دیگری دارد که بیانگر قدرت واقعی خرید پول ملی و شاخصی از رقابت‌پذیری در تجارت خارجی و تابعی از نرخ اسمی ارز و شاخص قیمت داخل و خارج است. درحال حاضر نرخ ارز در بازار براساس عوامل عرضه و تقاضای بازار و سایر عوامل اقتصادی و غیراقتصادی تعیین می‌شود. نرخ ارز متغیر کلیدی و حاوی اطلاعات گذشته، حال و آینده است. هم‌اکنون در اقتصاد ایران دو نرخ بازار بین بانکی و نرخ آزاد وجود دارد که هر دو رسمیت دارد. شفافیت در بازارهای چهارگانه اقتصاد تعاریف خاص خود را دارد اما هنوز بازار شفافی نیست.

بازار آزاد ارز درحال ساماندهی است. از دی ماه سال 1393 که «مقررات ناظر بر عملیات صرافی‌ها» ابلاغ شد، بازار ارز به تدریج درحال ساماندهی بوده که می‌توان به هدایت معاملات ارز به شبکه صرافی‌های مجاز اعلام میانگین وزنی و خرید و فروش ارز هر ساعت و کل روز و برخورد با معاملات غیرمجاز و دلالان ارز اشاره کرد.

الزامات به‌کارگیری ابزارهای پوشش ریسک نرخ ارز چیست؟
براساس تبصره 20 قانون رفع موانع تولید قرار است آیین‌نامه پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز(ابزارهای مشتقه) تدوین شود. آنچه که در شورای عالی بورس تصویب شد، این بود که بانک مرکزی با همکاری سازمان بورس و اوراق بهادار ابزارهای پوشش ریسک نرخ ارز را طراحی و به شورای عالی بورس ارائه دهد که البته الزاماتی دارد؛ یعنی عرضه‌کنندگان و متقاضیان ارز بی‌شمار باشند. اینکه اقتصاد کشور از سرکوب‌های مالی یعنی کنترل‌های نرخ بهره و سهمیه‌بندی اعتباری عبور کرده و سیاست‌های تثبیت اقتصادی شامل کنترل تورم و انضباط مالی انجام یافته و در نهایت به مرحله آزادسازی مالی که آخرین مرحله آن آزادسازی حساب سرمایه است، وارد شده باشیم. وجود نرم‌افزارهای فنی، انسانی، سازمانی و مدیریتی مناسب، مقررات‌زدایی و وضع مقررات جدید، یکسان‌سازی نرخ ارز و تعمیق معاملات نقد(Spot) در بازار بین بانکی، رفع تحریم‌های بانکی و طراحی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز فاز نهایی محسوب می‌شود.

وقتی معاملات نقد در بازار بین بانکی افزایش یابد، آن وقت می‌توان روی معاملات فوروارد، فیوچرز، آپشن و سوآپ ارزی نیز برنامه‌ریزی کرد، البته برخی از صاحبنظران اصرار دارند در شرایط فعلی بورس آتی ارز راه‌اندازی شود. این بانک 100درصد موافق طراحی ابزارهای پوشش ریسک نرخ ارز شامل ابزارهای مشتقه است اما راه‌اندازی بورس ارز در شرایط فعلی اقتصاد ایران آثار مثبتی به همراه ندارد.

چرا فکر می‌کنید دارندگان ارز وارد بورس ارز نمی‌شوند؟
محدودیت‌های بین‌المللی در اقتصاد ایران شامل تحریم‌های بانکی بین‌المللی کارکرد بورس ارز را در تسویه ارزی و ریالی و نقل و انتقال وجوه دچار اشکال می‌کند. شما با یک حجم بالایی از تقاضا در بورس ارز مواجه شده و این باعث ایجاد ریسک سیستماتیک و به وجود آمدن نرخ سوم ارز می‌شود. در اقتصادی که تمامی تقاضاهای ارزی از طریق سیستم بانکی پوشش داده نمی‌شود، سهم ابزارهای پرداخت بین‌المللی بانکی کاهش چشمگیری داشته و معاملات نقد در تسویه و انتقال دچار مشکل است، راه‌اندازی بورس آتی ارز مشکلات کنونی را حل نمی‌کند.

نظر خود شما درباره بازار آتی سکه چیست؟ موفق بوده؟
بازار آتی سکه در شوک‌های ارزی سال 1390 و 1391 نقش کاتالیزور داشته است. اخیرا هم شوک‌‌های ارزی آن را می‌بینیم. با توجه به کاهش قیمت جهانی طلا، یکی از دلایلی که موجب شد نرخ ارز در یک ماه اخیر افزایش یابد، تقاضایی بود که از بازار طلا وارد بازار ارز شد و بانک مرکزی را در مدیریت بازار ارز نه تنها کمک نکرد و حتی شرایط را سخت‌تر کرد.

درخصوص آثار راه‌اندازی بورس ارز در شرایط فعلی اگر مورد دیگری هست بفرمایید.
بانک مرکزی به دنبال طراحی ابزارهای پوشش ریسک نوسانات نرخ ارز هستیم. ولی لازم است «مقررات ناظر بر عملیات صرافی‌ها» به طور کامل اجرا شود و خرید و فروش ارز فقط در صرافی‌های مجاز انجام شود. با معاملات فردایی ارز نیز که معاملات غیرقانونی هستند، برخورد شود. یکسان‌سازی نرخ ارز انجام شود، معاملات نقد با حجم بسیار بالایی انجام شود، فروش عمومی ارز در بازار بین بانکی توسط بانک مرکزی برقرار شود و در نهایت ابزارهای پوشش ریسک نرخ ارز شامل فوروارد، فیوچرز آپشن و سوآپ ارزی راه‌اندازی شود. راه‌اندازی بورس ارز نیز در این چارچوب قابل بررسی است.

یعنی شما گام آخر را بورس ارز می‌دانید؟
گام نخست و آخر طراحی و به‌کارگیری ابزار‌های پوش ریسک نوسانات نرخ ارز است.

برخی معتقدند با راه‌اندازی بورس ارز بازار شفاف می‌شود و در نتیجه اقدامات بانک مرکزی در حوزه ارز مشخص خواهد شد. اینکه بانک مرکزی چه زمانی ورود می‌کند و چه زمانی از بازار خارج می‌شود و درآمد ناشی از فروش ارز برای بانک مرکزی چقدر است به همین دلیل بانک مرکزی تمایلی به شکل‌گیری بورس ارز ندارد.

فروش ارز در بازار بین بانکی و مداخله ارزی براساس قانون پولی و بانکی، ضوابط و دستورالعمل مشخص و در چارچوب نظام ارز شناور مدیریت شده، انجام می‌شود و کاملا شفاف است. مداخله هم یک امر تخصصی است که همه بانک‌های مرکزی دنیا انجام می‌دهند. بانک‌های مرکزی با توجه به سیاست‌های کلان اقتصادی در بازار ارز مداخله می‌کنند و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران هم از این قاعده مستثنا نیست. اما بانک مرکزی روش‌های مداخله را مدام بهبود می‌بخشد و به یک نقطه تکاملی خوبی هم رسیده است. در مواقعی که نوسان نرخ ارز بیش از آنچه که بانک مرکزی تعیین کرده باشد و می‌تواند آثار مخرب داشته باشد به بازار ورود می‌کند تا نرخ ارز را در دامنه مورد نظر کنترل کند.