*علی دبیر همایون، کارشناس اقتصاد

اصطلاح «صکوک» برگرفته از واژه عربی صکوک به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهی است و به طور معمول، به عنوان «اوراق قرضه اسلامی» تعریف می شود. تمایزی که میان این دو تعریف از صکوک وجود دارد، اساسی و مهم است، چرا که با تاکید بر این تفاوت، هدف از به کارگیری صکوک به عنوان ابزاری جدید در بانکداری اسلامی، تقلید از اوراق قرضه مبتنی بر بهره در بانکداری معمول نیست، بلکه ایجاد ابزاری ابتکاری است که منطبق بر قوانین شریعت اسلام باشد.

 صکوک به عنوان اوراق بهادار با پشتوانه مالی تعریف می شود که باید خود دارای ارزش باشد و نمی تواند براساس فعالیت های سفته بازی و سوداگرانه و در واقع فعالیت هایی که بدون خلق ارزش و کار صورت می گیرند، سودآوری داشته باشد. اوراق بهادار صکوک منابع مالی را با پشتوانه ترازنامه و دارایی های فیزیکی شرکت های خاص جذب می کنند.

استفاده از لفظ صکوک جهت ابزارهای مالی اسلامی برای نخستین بار در سال2002 در جلسه فقهی بانک توسعه اسلامی پیشنهاد شد. بعد از آن سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی اقدام به معرفی  انواع صکوک نمود. که عبارتند از؛

(1) صکوک مالکیت دارایی‌هایی که در آینده ساخته می‌شود، (2) صکوک مالکیت منافع دارایی‌های موجود، (3) صکوک مالکیت منافع دارایی‌‌هایی که در آینده ساخته می‌شود، (4) صکوک صلم، (5) صکوک استصناع، (6) صکوک مرابحه، (7) صکوک مشارکت، (8) صکوک مضاربه، (9) صکوک نماینده سرمایه‌گذاری، (10) صکوک مزارعه، (11) صکوک مساقات، (12) صکوک ارائه خدمات، (13) صکوک حق‌الامتیاز.

از بین صکوک فوق‌الذکر تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است.   

یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده "صکوک استصناع " است. صکوک یا اوراق اﺳﺘﺼﻨﺎع (ﺳﻔﺎرش ﺳﺎﺧﺖ) را ﻣﯽ ﺗﻮان اوراق ﺑﻬﺎداری داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺮارداد ﺳﻔﺎرش ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ.

ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اوراق ﺳﻔﺎرش ﺳﺎﺧﺖ در ﻗﺒﺎل ﺳﺎﺧﺖ ﯾﮏ داراﯾﯽ ﯾﺎ ﻃﺮح ﻣﺸﺨﺼﯽ در آﯾﻨﺪه، ﻣﺒﻠﻐﯽ ﺑﻪ ﺳﺎزﻧﺪه (ﭘﯿﻤﺎﻧﮑﺎر) ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽ ﺷﻮد.

اوراق استصناع را می توان به صورت با نام و بی نام و همچنین قابل معامله و غیر قابل معامله منتشر کرد . مدت قرارداد سفارش ساخت مشخص است و بانی می تواند سود دارندگان اوراق را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کند . از آنجا که این اوراق بیانگر مالکیت مشاع فرد در یک دارایی پایه است، می توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می شود، معامله کرد . بدین گونه در صورتی که به هر دلیل، سرمایه گذاران (خریدار اوراق) نیاز به پول نقد داشته باشند می توانند همه یا بخشی از این اوراق را در بازارهای ثانویه یا توسط بانک های عامل مورد معامله قرار دهند و با فروش همراه تنزیل آن اوراق، به مبالغ موردنظر دست یابند.

صکوک استصناع، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند و برای تجمیع وجوه لازم برای ساخت کالایی استفاده می‌شوند که تحت تملک دارنده صکوک است. ناشر صکوک استصناع، تولید کننده کالا است. پذیره‌نویس آن، خریداران کالای مورد نظر و وجوه جمع‌آوری شده، هزینه ساخت کالا است.

وراق استصناع به دو روش استصناع موازی و استصناع و اجاره به شرط تملیک قابل اجرا است، در روش استصناع موازی بانی (مانند یک وزارتخانه یا شهرداری یا شرکت دولتی یا خصوصی) با مراجعه به امین و تشکیل شرکت واسط تامین مالی و اجرای پروژه را از طریق قرارداد استصناع به آن می‌سپارد و به جای قیمت پروژه، اوراق بهادار استصناع با سررسیدهای معین می‌پردازد. واسط، طبق قرارداد استصناع دومی، ساخت پروژه مورد نظر را به پیمانکار مربوطه سفارش می‌دهد و در مقابل متعهد می‌شود قیمت پروژه را طبق زمان بندی مشخص به وی بپردازد. سپس واسط اوراق بهادار استصناع که حکایت از بدهی بانی می‌کند را از طریق شرکت تامین سرمایه به مردم می‌فروشد و بدهی خود به پیمانکار را می‌پردازد.

در روش استصناع و اجاره به شرط تملیک بانی با مراجعه به امین و تشکیل شرکت واسط متعهد می‌شود چنانچه واسط کالا یا پروژه خاصی را احدث یا تولید کند آن را از واسط به صورت اجاره به شرط تملیک دریافت خواهد کرد. واسط طبق قرارداد استصناعی ساخت کالا یا پروژه مورد نظر را به پیمانکار سفارش می‌دهد و در مقابل متعهد می‌شود قیمت کالا یا پروژه را طبق زمان بندی مشخصی بپردازد.
واسط هم بعداز کسب مجوزهای لازم، اوراق بهادار استصناع را منتشر و از طریق شرکت تامین سرمایه به مردم واگذار کرده، وجوه آنان را جمع آوری می‌کند و سپس به وکالت از طرف آنان قیمت پروژه را به پیمانکار می‌پردازد. واسط کالا یا پروژه را از پیمانکار تحویل گرفته به وکالت از طرف صاحبان اوراق به بانی اجاره به شرط تملیک می‌دهد. بانی از محل بودجه خود یا از طریق واگذاری دارایی ساخته شده، اصل سرمایه و سود صاحبان اوراق را در قالب حقوقی اجاره به آنان می‌پردازد.

در سال‌های اخیر صکوک بسیار رشد کرده است و کشورهایی مثل مالزی در صف مقدم استفاده از صکوک قرار دارند، فرودگاه کوالالانپور، برج‌های دوقلو و بزرگراه بین این دو در مالزی از طریق اوراق اجاره ساخته شده است . در ایران نیز در برنامه پنجم بحث استفاده از اوراق و صکوک در تامین مالی دیده شده و در قانون برنامه بودجه نیز ، حدود 11.5 میلیارد یورو تامین مالی از طریق صکوک در نظر گرفته شده است. لذا صکوک اوراق بهاداری هستند که مبتنی بر عقود شرعی شکل گرفته و به راحتی می‌تواند پروژه‌های مختلف را تامین مالی کرد.