صادرات محصولات معدنی با ارزش افزوده بالا در حالی رویکرد جدیدی در بخش معدن شده که اخیرا خام‌فروشی مواد معدنی 23 درصد کاهش یافته است. ممنوعیت صادرات مواد خام معدنی در شرایطی یکی از ماموریت‌های دشوار وزارت صنعت ظرف دو سال آینده محسوب می‌شود که در مقطع فعلی بسیاری از واحدهای فرآوری برای ایجاد ارزش افزوده لازم هنوز راه‌‌‌اندازی نشده‌اند و فعالان معدنی برای چنین مبارزه‌ای تعریف دیگری از خام‌فروشی دارند.با این حال آمارهای سازمان توسعه تجارت حاکی از آن است که تا پایان سال 1393 صادرات مواد خام معدنی با روندی نزولی 23 درصد کاهش ارزشی و 25 درصد کاهش وزنی داشته است.

این در حالی است که کاهش خام‌فروشی مواد معدنی نیز به صورت جدی در راس برنامه‌های وزارت صنعت قرار گرفته و چندی پیش در این راستا محمدرضا نعمت‌زاده جدیت خود را راستای ممانعت از خام‌فروشی مواد معدنی اعلام کرد و و در حضور رئیس مجس شورای اسلامی وعده داد که تا دو سال پیش رو صادرات مواد خام معدنی در کشور متوقف می‌شود.اگرچه تحقق چنین وعده‌ای با توجه به کاهش حجم صادرات سنگ‌آهن و افت قیمت این محصول سخت به نظر می‌رسید اما شواهد نشان می‌دهد جدیت وزارت صنعت برای مبارزه با خام فروشی و کاهش حجم صادرات آن این بار کارساز واقع شده به طوری که به تازگی معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت از کاهش 23 درصدی خام‌فروشی مواد معدنی خبر داده است.

 این در حالی است که قبلا وزیر صنعت نبود مواد اولیه برخی واحدهای صنعتی برای تولید محصولات فولادی در کشور را دلیل اصلی نامنظم بودن سرمایه‌گذاری‌ها عنوان کرده بود و با وجود این موضوع تکمیل زنجیره تولید فولاد را بین یک سال آینده اعلام کرده بود.

اما مواد معدنی خام آن چیزی که مسوولان از عملکرد برخی معدنکاران یاد می‌کنند، به باور صاحب‌نظران و کارشناسان این بخش، مواد معدنی با ارزش افزوده پایینی هستند که نمی‌توان آنها را به صورت مطلق خام دانست. سال گذشته بیشتر واحدهای کوچک و متوسط سنگ‌آهن نیمه شمالی کشور به دلیل افت قیمت سنگ‌آهن ناچار به تعطیلی شدند که این موضوع نشان داد درآمد حاصل از صادرات این مواد معدنی که این روزها مسوولان آن را خام‌فروشی یاد می‌کنند در این مدت توانسته بود چرخه اقتصادی آن معادن را تامین کند.

از سویی بسیاری از فعالان معدنی بر این باور هستند که قول نعمت‌زاده مبنی بر توقف فروش و صادرات سنگ‌آهن خام ظرف دو سال وعده‌ بزرگی است که تحقق آن در واحدهای معدنی مستلزم پیمودن مسیر دشواری است ضمن اینکه زیرساخت‌های مناسب در شرایط فعلی برای قطع خام‌فروشی مواد معدنی هنوز فراهم نیست. از سویی مهارت منابع انسانی در فعالیت‌های معدنی برای جلوگیری از خام‌فروشی در اولویت به نظر می‌رسد. کارشناسان بر این باورند که صنعت سنگ‌بری ایران از ماشین‌آلات بروز و گران‌قیمتی برخوردار است که در چین این تکنولوژی و ماشین‌آلات وجود ندارد اما فقدان مهارت نیروی انسانی در کشور باعث شده صادرات سنگ‌های تزئینی کشورهای دیگر چندین برابر ایران باشد. با وجود این، ایجاد فرآوری در مواد معدنی پیرو مهارت نیروی انسانی است.

همچنین تقویت و کسب مهارت معدنکاران و نیروی انسانی زمان‌بر است و برخورداری از توانایی ایجاد ارزش افزوده در مواد معدنی نیازمند سال‌ها زمان است. فعالان معدنی بر این باور هستند که سرمایه‌‌گذاری در اولویت بعدی قرار دارد و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای صنایع نیازمند منابع مالی هستند که با جذب سرمایه‌ها و سهولت سرمایه‌گذاری فعالان اقتصادی بخش خصوصی می‌توان به تدریج زیرساخت‌ها را تقویت کرد.

اما این در حالی است که برخی از کارشناسان بخش معدن معتقدند نمی‌توان خام‌ فروشی را ممنوع کرد. زیرا هر کشوری از ایجاد ارزش افزوده در محصولات خود برای صادرات استقبال می‌کند و ایران هم به عنوان یک کشور معدن‌خیز خواهان این ارزش افزوده است و پیرو آن کشورهایی هم هستند که مواد معدنی خود را به صورت خام صادر می‌کنند و اصراری برای فرآوری آنها ندارند. استرالیا یکی از این کشورهایی است که صادرات خام مواد معدنی را ممنوع نکرده و با توجه به اینکه پایان زنجیره ارزش افزوده به طور مثال فولاد خودرو است نمی‌توان صادرات محصولات فولادی را نوعی خام‌فروشی دانست. به اعتقاد آنها چگونگی زنجیره ارزش افزوده مواد معدنی و تنظیم آن به شکل دستوری روشی ناصحیح است که ورود دولت در آن به صلاح نبوده و نیست.

به اعتقاد فعالان بخش معدن و صاحب‌نظران این عرصه باید وزارتخانه مشخص کند تا چه مرحله‌ای از فرآوری مواد معدنی خام تلقی می‌شود و ممنوعیت صادرات وجود دارد. در حال حاضر تقاضا برای سنگ‌آهن کاهش پیدا کرده و صادرات آن به پایان رسیده و طبیعی است که خام‌فروشی سنگ‌آهن کاهش بسیار جدی را تجربه کند. تجارب معدنکاری نشان داده خرید و فروش مواد معدنی را تقاضاکننده‌ها تعیین می‌کنند و ممکن است مشتری مواد معدنی را بدون ایجاد ارزش افزوده خواستار باشد. به طور مثال برخی مشتریان سنگ‌های تزئینی ایران را بدون تغییر شکل و فرآوری خواستار هستند و سنگ‌ها بیشتر به شکل خام موردپسند واقع می‌شوند.

با این حال آمارهای سازمان توسعه تجارت نشان از آن دارد که علی‌رغم کاهش 23 درصدی خام‌فروشی مواد معدنی، سال گذشته صادرات مواد خام معدنی با روندی نزولی 23 درصد کاهش ارزشی و 25 درصد کاهش وزنی داشته این در حالی‌ است که بخش اعظم صادرات در این بخش مربوط به سنگ‌آهن است که از نظر ارزش 28 درصد کاهش و از نظر وزنی 29 درصد کاهش صادرات را نشان می‌دهد.

اگرچه این موضوع نشان می‌دهد صادرات محصولات معدنی با ارزش افزوده بالا در کشور رونق گرفته اما کاهش قیمت سنگ‌آهن در بازارهای جهانی از دلایل اصلی کاهش صادرات و شرایط حاکم بر بازار در این بخش محسوب می‌شود زیرا در سال 93 قیمت جهانی این مواد معدنی از حداکثر 110 دلار به کمتر از 60 دلار کاهش پیدا کرده است. از سویی صادرات سنگ‌آهن در سال گذشته به 1.1 میلیارد دلار و وزن 18.8 میلیون تن رسیده در حالی‌ که صادرات آن در سال 1392 بالغ بر 1.6 میلیارد دلار و به وزن 26.5 میلیون تن محاسبه شده است.

با وجود این رویکرد باید دید صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر در کشور چقدر جدی گرفته شده آیا می‌توان چنین دستاوردی را ناشی از سیاستگذاری‌ محدودیت در صادرات مواد و محصولات با ارزش افزوده کمتر دانست یا عمده کاهش صادرات مواد خام به دلیل افت قیمت سنگ‌آهن و حجم صادرات آن بوده است؟

 - فریبا رسولی-

استیل پدیا | مرجع خبر و تحلیل صنعت فولاد ایران و جهان